ناصر مرادی، عضو کمیسیون کشاورزی اتاق ایران، گفت: «ما چاره‌ای جز حرکت به‌سوی کشاورزی فراسرزمینی نداریم. کشورهای حوزه اوراسیا، از جمله روسیه، قزاقستان، بلاروس و حتی برخی کشورهای آفریقایی، دارای زمین‌های بسیار حاصل‌خیز و منابع آبی مناسب هستند. دولت باید در این زمینه بستر لازم را فراهم کرده و از بخش خصوصی حمایت کند تا بتوانیم در این کشورها به کشت محصولات آب‌بر بپردازیم و تولیدات حاصل را وارد کشور کنیم.
کشاورزی ایران در سال‌های اخیر بیش از هر زمان دیگری با چالش‌های جدی مواجه شده است. کاهش بارندگی، خشکسالی‌های پی‌درپی، افت سطح سفره‌های زیرزمینی و سوءمدیریت منابع آبی، همگی دست‌به‌دست هم داده‌اند تا این بخش مهم اقتصادی را به مرز بحران برسانند. کشاورزی‌ای که تا دیروز ستون معیشت میلیون‌ها خانوار ایرانی بود، امروز به نقطه‌ای رسیده که حتی تأمین آب مورد نیاز آن نیز در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. در چنین شرایطی، بازنگری جدی در سیاست‌گذاری‌های کلان و رویکردهای عملیاتی ضرورتی انکارناپذیر است. دیگر نمی‌توان با نسخه‌های قدیمی، دردهای امروز را درمان کرد.
مسئله کم‌آبی در ایران دیگر صرفاً یک چالش نیست، بلکه به بحرانی همه‌جانبه تبدیل شده که بخش‌های مختلف اقتصادی، زیست‌محیطی و حتی اجتماعی کشور را به‌شدت تحت تأثیر قرار داده است. در این میان، بخش کشاورزی که حدود ۷۷ درصد از منابع آبی کشور را مصرف می‌کند، در مرکز این بحران قرار گرفته است. آیا راهکاری وجود دارد که هم معیشت کشاورزان حفظ شود و هم منابع آبی کشور از فروپاشی نجات یابد؟ آیا کشاورزی ایران در مسیر پایداری قرار دارد، یا باید آن را از نو باز تعریف کرد؟
در همین راستا، خبرنگار پایگاه خبری گسترش نیوز گفت‌وگویی تفصیلی با ناصر مرادی، عضو کمیسیون کشاورزی اتاق ایران و رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق کرمانشاه، انجام داده است؛ فردی که از فعالان باسابقه و صاحب‌نظران حوزه کشاورزی کشور محسوب می‌شود. مرادی با صراحت از ناترازی آبی، لزوم تغییر الگوی کشت، اجرای کشاورزی فراسرزمینی، حمایت دولت از تجمیع زمین‌ها و بهره‌گیری از کارشناسان بیکار در این حوزه سخن می‌گوید و در کنار هشدارها، راهکارهای دقیقی نیز ارائه می‌دهد.
بزرگ‌ترین بحران امروز کشاورزی ایران آب است
ناصر مرادی، عضو کمیسیون کشاورزی اتاق ایران و رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق کرمانشاه، در ابتدای این گفت‌وگو با اشاره به بحران شدید آب در کشور به خبرنگار گسترش نیوز گفت: یکی از مسائل اصلی کشاورزی امروز، مسئله آب است. در هر منطقه‌ای که کشاورزی انجام می‌شود، طبیعتاً تبدیل زمین‌های دیم به آبی باعث افزایش بهره‌وری خواهد شد. اما در حال حاضر از نظر منابع آبی، کشور در وضعیت نامناسبی قرار دارد. ناترازی آب، به‌ویژه در بخش کشاورزی، بیداد می‌کند. حتی در تأمین آب شرب هم با مشکل مواجه هستیم، چه برسد به کشاورزی.
وی ادامه داد: شرایط مالی کشاورزان نیز مناسب نیست. نهاده‌ها به‌شدت گران شده‌اند، تجهیزات کشاورزی فرسوده‌اند و از سوی دیگر، بارندگی‌ها طی سال‌های اخیر کاهش یافته است. دیگر نمی‌توان با الگوهای قدیمی ادامه داد؛ باید مدیریت مصرف آب را به‌طور جدی در دستور کار قرار دهیم.
بدون تغییر الگوی کشت، کشاورزی پایدار نخواهد ماند
عضو کمیسیون کشاورزی اتاق ایران با تأکید بر اهمیت تغییر الگوی کشت بیان کرد: نباید تصور کنیم که باید در همه محصولات کشاورزی به خودکفایی برسیم. این یک دیدگاه قدیمی و غیرعلمی است. ما بخشی از بازار جهانی هستیم و باید از ظرفیت‌های تجارت بین‌المللی بهره ببریم. برای مثال، کشت محصولات آب‌بر مانند چغندر، ذرت یا حتی گندم در برخی مناطق کشور توجیه اقتصادی و زیست‌محیطی ندارد. باید به‌سوی کشت‌های کم‌مصرف مانند نخود، عدس و گیاهان دارویی حرکت کنیم.
مرادی در ادامه گفت: خود، به‌عنوان مثال، تقریباً نیاز آبی خاصی ندارد و با تنها دو نوبت بارندگی، کشت موفقی خواهد داشت. اگر دولت از چنین کشت‌هایی حمایت کند، کشاورزان نیز به این سمت سوق داده می‌شوند. نخود، علاوه بر تأمین نیاز بازار داخلی، ظرفیت صادرات نیز دارد. اگر صادرات این محصول به‌درستی انجام شود، درآمد حاصل از آن می‌تواند هزینه واردات سه تا چهار برابر محصولاتی مانند ذرت یا جو را پوشش دهد.
کشاورزی فراسرزمینی؛ راه نجات منابع آبی کشور
عضو کمیسیون کشاورزی اتاق ایران درباره ضرورت رویکرد فراسرزمینی در حوزه کشاورزی اظهار داشت: ما چاره‌ای جز حرکت به‌سوی کشاورزی فراسرزمینی نداریم. کشورهای حوزه اوراسیا، از جمله روسیه، قزاقستان، بلاروس و حتی برخی کشورهای آفریقایی، دارای زمین‌های بسیار حاصل‌خیز و منابع آبی مناسب هستند. دولت باید در این زمینه بسترسازی کرده و از بخش خصوصی حمایت کند تا بتوانیم در این کشورها کشت محصولات آب‌بر را انجام داده و تولیدات آن را به کشور وارد کنیم.
مرادی در ادامه گفت: هم‌اکنون بسیاری از کشورهای منطقه مانند عربستان، امارات و قطر همین مسیر را دنبال می‌کنند. آنها در کشورهایی مانند سودان، پاکستان و کشورهای آسیای میانه سرمایه‌گذاری کرده‌اند و کشاورزی خود را در آن مناطق انجام می‌دهند. به این ترتیب، هم منابع آبی خود را حفظ کرده‌اند و هم به اشتغال‌زایی و درآمدزایی دست یافته‌اند.
کشت محصولات پرمصرف باید محدود شود
عضو کمیسیون کشاورزی اتاق ایران در پاسخ به پرسشی درباره اینکه کدام محصولات در معرض حذف قرار دارند، گفت: «ما محصولات زیادی داریم که از نظر آب‌بری توجیه اقتصادی و زیست‌محیطی ندارند. برای مثال، هندوانه، پیاز، سیب‌زمینی و ذرت دامی در مناطق خشک کشور کشت می‌شوند، در حالی که میزان مصرف آب آنها بسیار بالاست. در نهایت هم سودی نصیب کشاورز نمی‌شود. به‌عنوان نمونه، هندوانه‌ای که چندین هزار لیتر آب مصرف کرده، با قیمتی بین ۵ تا ۷ هزار تومان از کشاورز خریداری می‌شود.
مرادی خاطرنشان کرد: باید به‌جای این محصولات، به‌سمت کشت گیاهان دارویی برویم؛ محصولاتی مانند زعفران، زیره، آویشن و ده‌ها گونه دیگر که نیاز آبی اندک و ارزش افزوده بالایی دارند. در چنین شرایطی، کشاورز می‌تواند با همان هزینه‌های پیشین، درآمد بسیار بیشتری کسب کند.
خورد شدن زمین‌های کشاورزی؛ مانع بزرگ مدرن‌سازی
یکی از مشکلات زیرساختی که مرادی به آن اشاره کرد، خُرد شدن زمین‌های کشاورزی است. او در این زمینه توضیح داد: «در ایران، به‌دلیل نظام ارث و شیوه تقسیم زمین، اغلب مزارع کوچک و پراکنده‌اند. این پراکندگی مانع استفاده از ادوات مدرن کشاورزی می‌شود. کشاورزی مکانیزه، افزایش بهره‌وری و کاهش هزینه‌ها تنها زمانی ممکن است که زمین‌ها تجمیع شوند.
وی ادامه داد: ما باید به‌سوی تشکیل شرکت‌های زراعی حرکت کنیم. یعنی کشاورزان هر روستا یک شرکت مشترک تشکیل دهند، زمین‌های خود را به‌صورت سهامی وارد این شرکت کنند و از مزایای جمعی بهره‌مند شوند. در این حالت، دولت می‌تواند حمایت کند، کارشناسان کشاورزی وارد مزارع شوند، ادوات جدید تأمین شود و فرایند تولید با برنامه‌ریزی علمی پیش برود.
کشاورزان به تنهایی نمی‌توانند؛ دولت باید وارد شود
عضو کمیسیون کشاورزی اتاق ایران با اشاره به نقش کلیدی دولت در این تحولات تأکید کرد: بخش خصوصی یا کشاورزان به‌تنهایی توان اجرای چنین طرح‌هایی را ندارند. دولت باید ورود کند، حمایت‌های لازم را ارائه دهد، مشوق‌های هدفمند تعریف کند و الگوهای اجرایی در اختیار قرار دهد. برای مثال، می‌توان در هر استان یا شهرستان چند روستا را به‌صورت پایلوت انتخاب کرد، شرکت‌های زراعی تشکیل داد، کشاورزان را آموزش داد و با همراهی رسانه‌ها، اطلاع‌رسانی مؤثری انجام داد.
مرادی افزود: وقتی کشاورز ببیند کسی که وارد این طرح شده سود بیشتری برده، خودش هم جذب می‌شود. ممکن است در ابتدا سخت باشد، اما قطعاً با حمایت دولت، در طی چند سال این فرهنگ جا می‌افتد.
کشاورزی قراردادی؛ راهکار تضمینی درآمد و تولید
در بخش دیگری از این گفت‌وگو، مرادی به اهمیت کشاورزی قراردادی اشاره کرد و گفت: یکی از کشاورزان به من گفت با کشت گیاهان دارویی، درآمدش از هر هکتار از ۲۵ میلیون به ۲۵۰ میلیون تومان رسیده است. به او پیشنهاد دادم که قرارداد ببندیم؛ محصولش را تضمینی بخرم، مشاوره ارائه دهم و حتی کارشناس به زمین بفرستم. این یعنی تأمین امنیت اقتصادی برای کشاورز. اگر کشاورز بداند محصولش خریدار دارد، هرگز به‌سوی کشت‌های کم‌بازده نمی‌رود.
واردات، مانع نیست اگر برنامه داشته باشیم
در پاسخ به این پرسش که آیا واردات محصولات کشاورزی باعث افزایش قیمت برای مصرف‌کننده نخواهد شد، مرادی توضیح داد: «اصلاً چنین نیست. در حال حاضر نیز حدود ۳۰ درصد از حبوبات، و بخش قابل‌توجهی از ذرت، جو، سویا و دانه‌های روغنی از طریق واردات تأمین می‌شود. اما منظور من، واردات از محل کشت‌های فراسرزمینی است؛ یعنی کشاورز یا شرکت ایرانی در یک کشور خارجی زمین اجاره یا خریداری می‌کند، در آنجا محصول می‌کارد و سپس آن را به کشور وارد می‌کند.
وی اظهار داشت: در این حالت هم قیمت پایین‌تر است، هم کیفیت بهتر، هم امنیت غذایی تأمین می‌شود. به عنوان مثال در ایران هر هکتار گندم آبی شاید ۴ تن تولید بدهد، اما در برخی کشورهای آسیای میانه یا روسیه به‌دلیل شرایط مناسب، این عدد به ۸ تن می‌رسد. این دو برابر شدن، هزینه‌ها را نصف می‌کند.
حذف کشت‌های غیرمنطقی، نجات آب‌های زیرزمینی
عضو کمیسیون کشاورزی اتاق ایران با اشاره به آمار مصرف آب در کشاورزی گفت: برخی می‌گویند ۹۰ درصد آب کشور در کشاورزی مصرف می‌شود، اما عدد دقیق‌تر حدود ۷۷ درصد است. اگر ما فقط ۵ تا ۱۰ درصد این مصرف را کاهش دهیم، آن هم با تغییر الگوی کشت، تأثیر بسیار بزرگی خواهد داشت. آب‌های زیرزمینی‌مان در حال اتمام است. سدها خالی شده‌اند. اگر همین روند ادامه پیدا کند، برای تأمین آب شرب مردم هم به مشکل می‌خوریم.
بدون اصلاح الگوها، کشاورزی ایران پایدار نخواهد بود
ناصر مرادی در پایان این گفت‌وگو تأکید کرد: آینده کشاورزی ایران به سه عامل کلیدی بستگی دارد: نخست، اصلاح الگوی کشت و حذف محصولات آب‌بر؛ دوم، اجرای کشاورزی فراسرزمینی با حمایت مؤثر دولت؛ و سوم، تجمیع زمین‌های کشاورزی از طریق ایجاد شرکت‌های زراعی. بدون این سه راهبرد، نمی‌توان انتظار دوام و پایداری برای کشاورزی کشور داشت. ما منابع محدودی در اختیار داریم و دیگر وقت تصمیم‌گیری فرا رسیده است. اگر امروز اصلاح نکنیم، فردا ممکن است خیلی دیر شده باشد.
سارا سمیع شمس
- نویسنده: گسترش نیوز
