در حال حاضر، بیش از ۱۱ میلیون نفر در ایران در بافت‌های فرسوده زندگی می‌کنند. با توجه به افزایش جمعیت شهری، فشار بر زیرساخت‌های شهرها و بحران اقتصادی کشور، نوسازی این بافت‌ها به یکی از اولویت‌های کلان در برنامه‌های توسعه ملی تبدیل شده است. اما این مسئله تنها به ساخت‌وساز مجدد ساختمان‌ها محدود نمی‌شود؛ بلکه نیازمند یک رویکرد همه‌جانبه است که توسعه پایدار را به‌عنوان هدف اصلی در نظر گیرد. نوسازی باید به‌گونه‌ای باشد که نه‌تنها محیط‌زیست و منابع طبیعی را حفظ کند، بلکه با توجه به شرایط اقتصادی و اجتماعی کشور، عدالت اجتماعی و دسترسی همگانی به خدمات زیرساختی را نیز تضمین کند.
نوسازی بافت‌های فرسوده در ایران با چالش‌ها و فرصت‌هایی همراه است که بررسی دقیق آنها می‌تواند مسیر اجرای موفق این پروژه‌ها را هموارتر کند. از جمله مهم‌ترین چالش‌ها می‌توان به تأمین منابع مالی، حفظ حقوق ساکنان اصلی و کاهش مصرف انرژی در روند نوسازی اشاره کرد.
چالش‌های اقتصادی و تأمین مالی نوسازی
یکی از بزرگ‌ترین چالش‌هایی که پروژه‌های نوسازی بافت‌های فرسوده با آن مواجه‌اند، مسئله تأمین مالی است. در شرایط کنونی اقتصاد ایران، که با تورم فزاینده و کاهش سرمایه‌گذاری‌های خارجی روبه‌روست، تأمین مالی پروژه‌های عمرانی و نوسازی به یک مسئله حساس تبدیل شده است. بسیاری از پروژه‌های نوسازی به دلیل کمبود بودجه یا معوقات پرداختی از سوی دولت به تأخیر افتاده‌اند و حتی در برخی موارد نیمه‌کاره رها شده‌اند.
برای نمونه، پروژه‌های نوسازی در مناطق جنوبی تهران مانند محله هرندی و شوش، با وجود اینکه در برنامه‌های توسعه شهری قرار داشتند، به دلیل مشکلات بودجه‌ای با سرعت کندی پیش رفته‌اند. همچنین در برخی از این پروژه‌ها، عدم هماهنگی میان بخش‌های دولتی و خصوصی باعث کاهش کیفیت اجرایی و افزایش هزینه‌ها شده است. یکی دیگر از نمونه‌ها، پروژه نوسازی و بهسازی شهر ری است که با وجود آغاز به کار، به دلیل کمبود منابع مالی با مشکلات جدی مواجه شده است.
راهکارهای تأمین مالی نوسازی بافت‌های فرسوده تنها در صورتی موفق خواهند بود که همراه با شفافیت و نظارت دقیق اجرا شوند. تجربه‌های قبلی نشان داده که نبود اعتماد عمومی و فساد، موانع بزرگی برای جذب سرمایه است. برای جلوگیری از تکرار مشکلات گذشته، هرگونه تأمین مالی مانند اوراق مشارکت یا سرمایه‌گذاری جمعی (Crowdfunding) باید تحت نظارت نهادی مستقل با حضور بخش خصوصی و دولتی انجام شود. بدون تضمین شفافیت، جذب سرمایه و اجرای موفق پروژه‌ها امکان‌پذیر نخواهد بود.
عدالت اجتماعی و نوسازی بافت‌های فرسوده
موضوع عدالت اجتماعی در نوسازی بافت‌های فرسوده، بخش مهمی از توسعه پایدار را تشکیل می‌دهد. در بسیاری از مناطق فرسوده شهری، ساکنان این مناطق به دلیل ناتوانی در تأمین هزینه‌های زندگی یا فشارهای اقتصادی، مجبور به ترک محل زندگی خود شده‌اند. به‌جای آنکه پروژه‌های نوسازی منجر به بهبود شرایط زندگی آنها شود، این پروژه‌ها در مواردی باعث افزایش فشارهای اقتصادی بر ساکنان و مهاجرت اجباری آنها شده است. این مسئله به‌ویژه در پروژه‌های بزرگ شهری مانند پروژه‌های مسکن مهر در حاشیه شهرهای بزرگ مشاهده می‌شود.
راهکارهایی که می‌تواند برای حفظ عدالت اجتماعی در این حوزه مؤثر باشد، شامل مشارکت فعال ساکنان در تصمیم‌گیری‌ها و اجرای پروژه‌هاست. البته این مشارکت باید به شرطی انجام شود که دولت بتواند شفافیت و نظارت مستقل بر اجرای پروژه‌ها را تضمین کند. تجربیات گذشته نشان داده است که بدون وجود شفافیت، اعتماد عمومی به دولت کاهش می‌یابد و ساکنان محلی به این فرآیند بی‌اعتماد می‌شوند.
در همین راستا، ایجاد یک سیستم نظارت مستقل و شفاف بر امور مالی و اجرایی پروژه‌های نوسازی می‌تواند به‌عنوان راه‌حلی برای جلوگیری از فساد و سوء‌مدیریت در این حوزه مطرح شود. این اقدامات می‌تواند به کاهش تنش‌های اجتماعی، افزایش اعتماد عمومی و مشارکت بیشتر ساکنان منجر شود و از مهاجرت اجباری و تغییرات نامطلوب در جامعه محلی جلوگیری کند.
مدیریت منابع و کاهش هدررفت در نوسازی
یکی از چالش‌های اصلی در پروژه‌های نوسازی بافت‌های فرسوده، مدیریت منابع و کاهش هدررفت مصالح و انرژی است. با توجه به بحران اقتصادی فعلی و افزایش قیمت مواد اولیه ساختمانی مانند سیمان و فولاد، هرگونه هدررفت در مصرف مصالح می‌تواند به افزایش هزینه‌های اجرایی پروژه‌ها منجر شود. علاوه بر این، در کشورهایی مانند ایران که با بحران منابع آبی و انرژی مواجه هستند، بهینه‌سازی مصرف انرژی و آب در فرآیند ساخت‌وساز و نوسازی بسیار حائز اهمیت است.
برای مثال، در پروژه‌های نوسازی بافت‌های فرسوده در شهر آمستردام در کشور هلند، استفاده از مصالح بازیافتی به‌ویژه بتن بازیافتی (Recycled Concrete) به‌عنوان یکی از مواد اصلی ساخت‌وساز مورد استفاده قرار گرفته است. در این پروژه‌ها، مواد استخراج‌شده از ساختمان‌های قدیمی تجزیه و مجدداً در ساخت‌وسازهای جدید به کار گرفته می‌شوند. علاوه بر بتن بازیافتی، استفاده از چوب‌های بازیافتی (Reclaimed Wood) نیز در این پروژه‌ها به دلیل کاهش نیاز به قطع درختان و کاهش مصرف منابع طبیعی مورد استقبال قرار گرفته است. همچنین در پروژه نوسازی در شهر فرایبورگ آلمان که به‌عنوان یکی از پایدارترین شهرهای جهان شناخته می‌شود، استفاده از آجرهای بازیافتی (Reclaimed Bricks) و عایق‌های طبیعی مانند پشم سنگ و چوب‌پنبه برای افزایش بهره‌وری انرژی و کاهش هدررفت انرژی در فصل‌های سرد سال به‌طور گسترده‌ای مورد استفاده قرار گرفته است.
در ایران، با توجه به محدودیت‌های اقتصادی و محیط‌زیستی، توجه به این موضوع از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. دولت می‌تواند با ارائه مشوق‌های مالی و قانونی به پیمانکارانی که از روش‌های پایدار و کم‌مصرف استفاده می‌کنند، به کاهش مصرف منابع در پروژه‌های نوسازی کمک کند. البته این مسئله تنها در صورتی مؤثر خواهد بود که دولت بتواند به‌طور شفاف و کارآمد این مشوق‌ها را اجرا و نظارت کند.
نقش فناوری‌های بومی در کاهش هزینه‌های نوسازی
در نوسازی بافت‌های فرسوده، استفاده از فناوری‌های مدرن و نوآوری‌های جدید در ساخت‌وساز به‌عنوان یک راه‌حل مهم برای افزایش بهره‌وری و کاهش هزینه‌های بلندمدت مطرح است. با این حال، فناوری‌های بومی و سنتی نیز نقش مهمی در کاهش هزینه‌های اولیه پروژه‌ها و سازگاری با شرایط اقلیمی خاص مناطق مختلف ایران دارند. استفاده از فناوری‌های بومی و مدرن می‌تواند به‌صورت مکمل و در کنار هم به‌کار گرفته شود تا بهترین نتیجه ممکن به‌دست آید.
برای مثال، استفاده از کاهگل و خشت در مناطق گرم و خشک ایران مانند استان یزد، می‌تواند مصرف انرژی برای سرمایش و گرمایش را کاهش دهد، در حالی که مصالح مدرن مانند عایق‌های حرارتی و سیستم‌های مدیریت انرژی هوشمند نیز به‌عنوان بخشی از نوسازی برای کاهش مصرف انرژی و افزایش کارایی ساختمان‌ها ضروری هستند. این نوع ترکیب، امکان کاهش هزینه‌های ساخت‌وساز و حفظ هویت فرهنگی و معماری سنتی را فراهم می‌کند، در حالی که از تکنولوژی‌های پیشرفته برای بهبود بهره‌وری و پایداری استفاده می‌شود.
همچنین، در مناطقی مانند شمال ایران، استفاده از چوب‌های محلی در کنار مصالح مدرن مقاوم به رطوبت می‌تواند به کاهش هزینه‌ها و افزایش دوام ساختمان‌ها کمک کند. بنابراین، فناوری‌های بومی در برخی شرایط می‌توانند به کاهش هزینه‌های اولیه کمک کنند، اما این به‌معنی انکار اهمیت فناوری‌های مدرن در نوسازی نیست. بلکه، بهترین رویکرد آن است که این دو دسته از فناوری‌ها در هماهنگی با یکدیگر به‌کار گرفته شوند تا پروژه‌های نوسازی به‌طور پایدار و کارآمد اجرا شوند.
چالش‌های اجتماعی و فرهنگی در نوسازی بافت‌های فرسوده
نوسازی بافت‌های فرسوده تنها یک فرآیند فنی و اقتصادی نیست؛ بلکه مسائل اجتماعی و فرهنگی نیز نقش مهمی در موفقیت یا شکست این پروژه‌ها دارند. یکی از چالش‌های عمده در این زمینه، حفظ هویت محلی و فرهنگی در فرآیند نوسازی است. بسیاری از بافت‌های فرسوده در ایران، دارای ارزش‌های تاریخی و فرهنگی هستند که با نوسازی غیرمسئولانه ممکن است از بین بروند.
به‌عنوان مثال، در نوسازی برخی محله‌های قدیمی تهران، مانند محله عودلاجان، عدم توجه به معماری تاریخی و جایگزینی ساختمان‌های مدرن باعث از بین رفتن هویت محلی این مناطق شده است. در حالی که حفظ معماری سنتی و استفاده از طراحی‌هایی که با فرهنگ و هویت محلی سازگار باشند، می‌تواند به جذب گردشگران و رونق اقتصادی این مناطق کمک کند.
براساس گزارش‌های اخیر، بیش از ۱۶۷٬۰۰۰ هکتار از اراضی شهری ایران، معادل ۲۰ درصد از مساحت شهرها، به‌عنوان بافت‌های فرسوده و محلات تاریخی در حال تخریب شناسایی شده‌اند. تنها در تهران، وزارت راه و شهرسازی در طی دو سال اخیر پروژه‌های نوسازی را برای ۴۰٬۰۰۰ واحد مسکونی آغاز کرده است، اما هنوز بخش‌های زیادی از بافت‌های فرسوده نیاز به رسیدگی دارند. این آمارها نشان می‌دهد که نوسازی و بهسازی بافت‌های فرسوده یک نیاز فوری برای کشور است و بدون اقدام‌های مؤثر و گسترده، این بخش‌ها ممکن است با مشکلات جدی‌تری مواجه شوند.
بنابراین، نوسازی بافت‌های فرسوده نه‌تنها یک ضرورت اجتماعی و کالبدی است، بلکه یک گزینه راهبردی اقتصادی برای خروج از رکود، ایجاد اشتغال پایدار و ارتقاء بهره‌وری در شهرهای ایران محسوب می‌شود. اما این هدف تنها زمانی محقق خواهد شد که سیاست‌گذاران به‌جای طرح‌های نمایشی و مقطعی، رویکردی بلندمدت، شفاف و مشارکتی را دنبال کنند. امروز، تردید در تصمیم‌گیری و تعلل در اجرا، هزینه‌هایی به مراتب بالاتر از نوسازی اصولی بر دوش اقتصاد شهری و ملی گذاشته است. زمان آن رسیده که نوسازی، نه به‌عنوان یک پروژه ساختمانی، بلکه به‌عنوان بخشی از راهبرد اقتصادی کشور شناخته شود، قبل از آنکه فرسودگی نه‌فقط در بناها، که در بنیان‌های اعتماد عمومی و ظرفیت اجرایی نهادها ریشه بدواند.
- نویسنده: اکوایران
