همانند سایر بانکهای مرکزی در دنیا، بانک مرکزی ایران نیز مدتی است به دنبال عملیاتی کردن طرح ریال دیجیتال است. این طرح با هدف اعمال کاراتر سیاست‌های پولی، کمک به گسترش تجارت بین الملل، افزایش سرعت و کاهش هزینه‌های مبادلات اجرا می‌شود. با این حال، مطالعات نشان می‌دهند سیاست‌گذار برای اجرای این طرح باید جوانب مختلفی را در نظر بگیرد.
به گزارش اقتصادآنلاین، این روزها اخبار ریال دیجیتال مجدد بر سر زبان‌ها افتاده است و تحلیلگران و مسئولین دولتی به بحث در مورد آینده این طرح می‌پردازند. گروهی معتقدند که این طرح به زودی فراگیر خواهد شد و مورد استقبال قرار خواهد گرفت. این گروه بیان می‌کنند که این طرح می‌تواند به بهبود امنیت، سرعت، و کاهش هزینه‌های معاملات کمک کند. در نقطه مقابل، گروهی دیگر معتقدند که در حال حاضر زیرساخت‌های لازم برای اجرای این طرح وجود ندارد و ریال دیجیتال می‌تواند به طرح شکست خورده جدیدی تبدیل شود که حتی پتانسیل بی‌ثبات کردن ساختار پولی کشور را دارد.
با این حال، بررسی اثرات آتی اجرای این طرح و اینکه آیا مورد استقبال قرار خواهد گرفت یا خیر، مستلزم درک صحیح از از ریال دیجیتال و ماهیت آن است. همچنین نیاز است تا درک صحیحی از ماهیت ارزهای دیجیتال بانک مرکزی و اهداف آن داشته باشیم. در دهه اخیر، بسیاری از کشورها به سراغ انتشار ارزهای دیجیتال مختص به خود رفتند. این مسئله ریشه‌های متفاوتی داشته است. با این وجود، رقابت با پول خصوصی، افزایش امنیت معاملات، کنترل بیشتر بر روی سیاست‌های پولی و کاهش هزینه‌ها مبادلات از اصلی‌ترین اهداف این طرح عنوان شده است.
داستان ریال دیجیتال
در بین سال‌های ۲۰۱۷ تا انتهای ۲۰۱۸، بیتکوین افزایش قیمتی شگفت‌انگیزی را تجربه کرد و در مدتی کوتاهی نزدیک به ۲۰ برابر رشد کرد. این رشد خیره‌کننده، بیتکوین را از حاشیه به مرکز توجه آورد و باعث افزایش علاقه عمومی به ارزهای دیجیتال و فناوری بلاکچین در سراسر جهان شد. در همین بازه زمانی، بانک مرکزی ایران نیز مطالعاتی را درباره مفهوم ارز دیجیتال ملی، مزایا، چالش‌ها و زیرساخت‌های لازم برای اجرای آن آغاز کرد. این تحقیقات در شرایطی انجام می‌شد که وضعیت قانونی ارزهای دیجیتال در کشور همچنان مبهم بود و حتی برخی خبر از ممنوعیت استفاده از این دارایی‌های نوظهور می‌دادند. در این مرحله، تمرکز بانک مرکزی بیشتر بر شناخت اولیه فناوری بلاکچین و بررسی قابلیت‌های آن برای توسعه یک ارز دیجیتال ملی معطوف بود، بدون اینکه اقدامی عملی صورت گیرد.
با گذشت زمان و افزایش نفوذ ارزهای دیجیتال در اقتصاد ایران، ایده ایجاد ریال دیجیتال به صورت جدی‌تر دنبال شد. بانک مرکزی با آغاز توسعه نمونه‌های اولیه و پروژه‌های آزمایشی، زیرساخت‌های فنی و چالش‌های عملیاتی این ارز را مورد بررسی قرار داد. این مراحل آزمایشی به‌طور محدود و خصوصی انجام می‌شدند و هدف اصلی آن، شناخت نقاط قوت و ضعف سیستم بود. هرچند توسعه ریال دیجیتال به‌طور جدی از سال ۱۴۰۰ آغاز شد، اما اطلاعات کمی درباره روند پیشرفت آن منتشر شد و مسیر دقیق اجرایی این طرح تا مدت‌ها مشخص نبود.
این روند در سال ۱۴۰۱ دستخوش تغییر شد؛ بانک مرکزی برنامه مرحله پیش‌آزمایشی ریال دیجیتال را اعلام و در ۳ شهریور همان سال، سند رسمی مربوط به این ارز را منتشر کرد. در این مرحله، آزمایش‌های اولیه با مشارکت بانکهای ملی، ملت و تجارت آغاز شد تا مشکلات احتمالی شناسایی و بازخوردهای اولیه جمع‌آوری شود. سرانجام در اسفند ۱۴۰۱، بانک مرکزی از تکمیل این فاز خبر داد و از سال ۱۴۰۲، وارد مرحله آزمایشی شد. در این مرحله، دامنه آزمایش‌ها گسترش یافت و علاوه بر بانک‌ها، کسب‌وکارها و مصرف‌کنندگان نیز در آن مشارکت داشتند. هدف از این آزمایش‌ها، جمع‌آوری بازخوردهای جامع‌تر و بهبود قابلیت استفاده ریال دیجیتال در زندگی روزمره بود.
از خرداد ۱۴۰۲، آزمایش‌ها با جدیت بیشتری دنبال شدند و کاربران متنوع‌تری در شرایط مختلف به کار گرفته شدند تا عملکرد و مدیریت تراکنش‌های ریال دیجیتال ارزیابی شود. باوجوداین، استفاده عمومی از این ارز همچنان محدود باقی ماند و تنها در محیط‌های کنترل‌شده اجرا شد. در هر حال، در ۳ تیر ۱۴۰۲، بانک مرکزی ایران از ریال دیجیتال به‌طور رسمی رونمایی کرد و فاز آزمایشی عمومی آن را در جزیره کیش آغاز نمود. این مرحله که با همکاری دو بانک بزرگ کشور و بخش‌هایی مانند بازار اصناف و تاکسی‌ها انجام شد، به کاربران امکان می‌داد از کیف پول دیجیتال برای پرداخت‌ها استفاده کنند و در این روند مشارکت داشته باشند. در آذرماه سال جاری نیز این طرح مجدد بر سر زبان‌ها افتاده و رئیس بانک مرکزی از اجرای این طرح در آینده‌ای نزدیک خبر داده است.
ارز دیجیتال بانک مرکزی چیست؟
ارز دیجیتال بانک مرکزی، نوعی ارز دیجیتال است که مسئولیت انتشار آن بر عهده بانکهای مرکزی می‌باشد. این ارز، معمولا با ارز ملی کشور برابر در نظر گرفته می‌شود. با این حال، تعاریف پیچیده‌تری در مورد ارزهای بانک مرکزی وجود دارد. در برخی از منابع، این طرح می‌تواند نوعی ارز در دسترس عموم باشد که قابلیت این را دارد تا نرخ بهره نیز به آن تعلق بگیرد. به طور عمومی، این ارز می‌تواند جهت مبادلات روزانه مورد استفاده قرار بگیرد. از آنجایی که این نوع ارز دیجیتال واسطه بانکی را حذف کرده و باعث می‌شود مشتریان به صورت مستقیم به کیف پول خود که غالبا تحت نظارت بانک مرکزی است دسترسی داشته باشند، مبادلاتی که از این ارز استفاده می‌کنند سرعت بالاتر و هزینه پایین‌تری را به همراه دارند. یکی دیگر از قابلیت‌های ارزهای دیجیتالی که توسط بانکهای مرکزی منتشر می‌شوند، قابلیت نظارت بر آن است. بدین ترتیب، بانکهای مرکزی در تلاش هستند تا با رصد انتقالات پول، تراکنش‌های مالی مجرمانه را محدودتر کنند. همچنین، یکی دیگر از دلایل انتشار این نوع از ارز، مقابله با پول‌های خصوصی و فراگیری سایر ارزهای دیجیتال مانند بیتکوین است. در واقع بانکهای مرکزی با این اقدام سعی در محدودسازی اثرات منفی انتشار گسترده ارزهای دیجیتال خصوصی هستند. در عین حال، بانکهای مرکزی در تلاشند تا کارایی نظام مالی مبتنی بر بلاکچین را حفظ کنند. یکی دیگر از دلایل روی آوردن به ارز دیجیتال بانک مرکزی، این است که ارزهای دیجیتال خصوصی در سرتاسر دنیا باعث کاهش کارایی سیاست‌های پولی هستند. بنابراین، مقابله با این خطر یکی دیگر از دلایل گسترده‌تر شدن طرح‌های مشابه است.
چالش‌های پیش رو
برخی از مطالعات نشان می‌دهد حتی در صورتی که طرح‌هایی مانند ارز دیجیتال بانک مرکزی با موفقیت اجرا شوند، نتایج آن طرح می‌تواند برای اقتصاد مضر باشد. به عنوان مثال، مطالعه‌ای در کانادا نشان می‌دهد حضور همزمان ارز دیجیتال بانک مرکزی در کنار ارز ملی (به صورت پول نقد) می‌تواند به کاهش رفاه در مقایسه با اینکه ارز دیجیتال بانک مرکزی و یا پول نقد به تنهایی در دسترس مردم باشد منجر شود. مطالعه دیگری نشان می‌دهد که قدرت گرفتن ارز دیجیتال بانک مرکزی می‌تواند منجر به کاهش قدرت وام‌دهی بانکهای تجاری شود که افزایش نرخ بهره و سخت‌تر شدن شرایط اقتصادی را به دنبال خواهد داشت. از سوی دیگر، از آنجایی که استفاده از پول‌های نقد موجود در حساب‌های بانکهای تجاری کمتر خواهد شد، این اقدام می‌تواند به کمبود نقدینگی در بانک‌ها منجر شود که بی‌ثباتی نظام مالی را به دنبال دارد. بنابراین بانک مرکزی در صورتی که قصد داشته باشد با استفاده از این ارز قدرت وام‌دهی بانک‌ها را محدود کند و یا حتی ناخواسته به کاهش پول‌های نقد در دسترس بانک دامن بزند، باید جوانب مختلف را در نظر بگیرد. همچنین مطالعه دیگری نشان می‌دهد قدرت گرفتن ارزهای دیجتال بانک مرکزی به طور کلی می‌تواند در تقویت آثار شوک‌های خارجی موثر باشد.
برخی از مطالعات، خطر کاهش حریم خصوصی و آزادی اقتصادی را عنوان می‌کنند. به عنوان مثال، مطالعه‌ای عنوان می‌کند اگرچه ارزهای دیجیتال بانک مرکزی می‌تواند به رهگیری جرم کمک کند، با این حال ممکن است حریم خصوصی افراد و کسب و کارها را به خطر بیاندازد. با این حال، این مسئله در نهایت به این مربوط می‌شود که حریم خصوصی را چگونه تعریف می‌کنیم. از سوی دیگر، زیرساخت‌های مناسب، امنیت حساب‌ها و امنیت معاملات یکی دیگر از نگرانی‌های پیش روی ارزهای دیجیتال بانک مرکزی عنوان شده است.
تجربه ونزوئلا
یکی از تجربه‌هایی که منتقدین ریال دیجیتال به آن استناد می‌کنند، تجربه کشور ونزوئلا است. ونزوئلا به عنوان یکی از کشورهایی که دچار بحران‌های اقتصادی عمیق شده است، از سال ۲۰۱۸ تلاش کرده با راه‌اندازی یک ارز دیجیتال ملی به نام پترو (Petro) به چالش‌های اقتصادی خود پاسخ دهد. این ارز دیجیتال، برخلاف سایر ارزهای دیجیتالی که توسط بانکهای مرکزی منتشر می‌شوند، بر مبنای منابع طبیعی کشور (مانند نفت) پشتیبانی می‌شود و به نوعی اولین ارز دیجیتال ملی با پشتوانه منابع طبیعی به شمار می‌آید. اجرای این طرح سه هدف داشت و می‌توان گفت دولت در هیچ یک از این اهداف به موفقیت دست پیدا نکرد. هدف اول، دور زدن تحریم‌ها بود. ونزوئلا به دلیل تحریم‌های شدید اقتصادی از سوی ایالات متحده و سایر کشورها، با محدودیت‌های جدی در تجارت بین‌المللی مواجه شد. پترو به‌عنوان ابزاری برای انجام معاملات بین‌المللی و کاهش وابستگی به دلار آمریکا طراحی شد. با این حال، آمار و داده‌ها موفقیت این طرح را پشتیبانی نمی‌کنند. دلیل دوم، مقابله با تورم و اعمال سیاست‌های پولی و مالی به صورت کاراتر بود. ونزوئلا در دهه اخیر یکی از بالاترین نرخ‌های تورم در جهان را تجربه کرده است. پترو به‌عنوان راه‌حلی برای ایجاد یک ابزار مالی پایدارتر و کاهش اتکا به بولیوار (واحد پول ملی ونزوئلا) مطرح شد. با این حال، داده‌ها موفقیت این هدف را نیز پشتیبانی نمی‌کنند. هدف سوم، جذب سرمایه‌های بین‌المللی و گسترش تجارت بود. با این حال، این هدف نیز محقق نشد. به طور کلی، این ارز دیجیتال چه در داخل و چه در خارج از کشور مورد استقبال قرار نگرفت و استفاده آن به مواردی در داخل از کشور محدود ماند. همچنین، مشکلات فنی بسیار زیاد، یکی دیگر از پاشنه آشیل‌های این طرح بود. به طوری که زیرساخت‌های ضعیف باعث شد تا در بسیاری از موارد، استفاده از این ارز ممکن نباشد و با مشکل رو به رو شود.
منبع مطالعات ذکر شده:
Ozili, P. K. (2023). Central bank digital currency research around the World: a review of literature. Journal of Money Laundering Control, 26(2), 215-226.
- نویسنده: اقتصاد آنلاین
