بحران زیست محیطی در منطقه سیستان سیستان در پی خشکسالی مداوم و عدم پرداخت حق‌آبه تالاب هامون از جانب کشور افغانستان چالش‌های اساسی ایجاد کرده که بررسی راهکارهای مقابله با این شرایط را اولویت‌دار کرده است.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از زاهدان، منطقه سیستان شامل پنج شهرستان زابل، زهک، هامون، هیرمند و نیمروز واقع در شمال استان سیستان و بلوچستان حدود ۲۵ سال قبل به واسطه تالاب بین‌المللی هامون و وزش بادهای ۱۲۰ روزه که با گذر از روی هامون منطقه را طراوت می‌بخشید، منطقه‌ای خوش آب و هوا بود؛ حالا اما پیرو خشکسالی حاکم بر منطقه، عدم پرداخت حق‌آبه از جانب کشور همسایه و سوءمدیریت در کنترل کانون‌های ریزگرد، به آلوده‌ترین نقطه آب و هوایی کشور و بلکه منطقه تبدیل شده است.
منطقه سیستان و تالاب هامون، یکی از مناطق حساس و مهم زیست‌محیطی ایران به شمار می‌رود که در سال‌های اخیر با بحران‌های جدی زیست‌محیطی مواجه شده است. کاهش آب ورودی به تالاب، تغییرات اقلیمی، و مدیریت نادرست منابع آبی، این منطقه را به یکی از کانون‌های اصلی تولید ریزگرد و گرد و خاک تبدیل کرده است. این گزارش به بررسی وضعیت فعلی این منطقه و چالش‌هایی که ساکنان آن با آن مواجه هستند می‌پردازد.
تالاب هامون که زمانی یکی از بزرگترین تالاب‌های ایران بود، اکنون به دلیل کمبود آب و خشکسالی‌های مکرر، تقریباً خشک شده است. بر اساس گزارش‌های اخیر، وسعت این تالاب از ۵۰۰۰ کیلومتر مربع به کمتر از ۱۰۰۰ کیلومتر مربع رسیده است. این وضعیت نه تنها بر تنوع زیستی منطقه تأثیر گذاشته، بلکه زندگی روزمره ساکنان آن را نیز تحت تأثیر قرار داده است.
.
چالش‌های زیست‌محیطی و مدیریت منابع آبی
یکی از بزرگترین چالش‌ها در این منطقه، بروز کانون‌های ریزگرد محسوب می‌شود که ناشی از خشک شدن تالاب و فرسایش خاک است. در سال‌های اخیر، طوفان‌های گرد و خاک به طور مکرر ساکنان این منطقه را تحت تأثیر قرار داده و باعث بروز مشکلات تنفسی و سلامتی در میان مردم شده است. بر اساس آمارهای بهداشتی، میزان بیماری‌های تنفسی در این منطقه به طور قابل توجهی افزایش یافته است.
مدیریت نادرست منابع آبی یکی دیگر از عوامل تشدید کننده بحران زیست‌محیطی در سیستان و تالاب هامون است. عدم توجه به حق‌آبه‌های تالاب و برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، شرایط را برای این اکوسیستم بحرانی‌تر کرده است. کارشناسان بر این باورند که برای احیای تالاب و کاهش کانون‌های ریزگرد، نیاز به یک برنامه جامع و هماهنگ بین سازمان‌های دولتی و محلی وجود دارد.
برای مقابله با این بحران، چندین راهکار از جمله پیگیری جدی حق‌آبه از کشور افغانستان در راستای احیای آن، آموزش و آگاهی‌بخشی و همکاری بین‌المللی مورد تاکید است. تأمین حق‌آبه‌های طبیعی تالاب و ایجاد سیستم‌های آبیاری پایدار می‌تواند به احیای اکوسیستم کمک کند. افزایش آگاهی عمومی درباره اهمیت تالاب‌ها و نحوه حفاظت از آنها می‌تواند نقش مهمی در حفظ این منابع طبیعی ایفا کند. همچنین با توجه به اینکه تالاب هامون بخشی از یک اکوسیستم بزرگ‌تر است، همکاری با کشورهای همسایه برای مدیریت منابع آبی ضروری است.
حق‌آبه هامون؛ توافقی نادیده گرفته شده
در سال‌های اخیر، تالاب هامون، یکی از مهم‌ترین اکوسیستم‌های آبی ایران، با بحران جدی مواجه شده است. این تالاب که در مرز ایران و افغانستان قرار دارد، به دلیل عدم پرداخت حق‌آبه از سوی کشور همسایه، با کاهش شدید منابع آبی روبروست. این وضعیت نه تنها به بروز مشکلات زیست‌محیطی منجر شده بلکه زندگی میلیون‌ها نفر از ساکنان منطقه را تحت تأثیر قرار داده است.
حق‌آبه تالاب هامون بر اساس توافقات بین دو کشور ایران و افغانستان تعیین شده است. بر اساس این توافقات، افغانستان موظف است تا مقدار مشخصی آب را به سمت تالاب هامون هدایت کند؛ اما در سال‌های اخیر، این کشور به تعهدات خود عمل نکرده و علت آن را خشکسالی‌های مکرر و کمبود منابع آبی در افغانستان اعلام کرده است. این وضعیت باعث شده تا سطح آب تالاب به شدت کاهش یابد و اکوسیستم آن در خطر نابودی قرار گیرد.
کاهش آب ورودی به تالاب هامون تأثیرات مخربی بر محیط زیست منطقه گذاشته است. بر اساس گزارش‌های محلی، افزایش شوری آب و کاهش تنوع زیستی از جمله پیامدهای این بحران هستند. بسیاری از گونه‌های آبزی و پرندگان مهاجر که به تالاب وابسته بودند، اکنون در معرض خطر قرار دارند. همچنین، کاهش سطح آب موجب افزایش گرد و غبار و آلودگی هوا در منطقه شده که می‌تواند به مشکلات تنفسی و دیگر بیماری‌ها منجر شود.
زندگی روزمره مردم در خطر
ساکنان منطقه سیستان، که به طور سنتی به کشاورزی و دامداری مشغولند، اکنون با چالش‌های جدی مواجه شده‌اند. کاهش آب باعث شده تا زمین‌های کشاورزی خشک شوند و دام‌ها با کمبود علوفه مواجه شوند. بسیاری از کشاورزان مجبور به ترک شغل خود و مهاجرت به مناطق دیگر شده‌اند. این مسئله نه تنها به اقتصاد محلی آسیب زده بلکه باعث افزایش ناامنی اجتماعی نیز شده است.
برای مقابله با این بحران، نیاز به همکاری‌های بین‌المللی و دیپلماتیک بین ایران و افغانستان احساس می‌شود. کارشناسان پیشنهاد می‌کنند مذاکرات جدیدی درباره حق‌آبه هامون آغاز شود تا بتوان منابع آبی را به‌طور پایدار مدیریت کرد. همچنین، استفاده از تکنولوژی‌های نوین برای ذخیره‌سازی و بهره‌برداری بهینه از منابع آب می‌تواند به کاهش اثرات منفی این بحران کمک کند.
شهروند سیستانی: نگران آینده هستیم
در دل شهرستان زابل، جایی که روزگاری تالاب هامون شکوه و زیبایی خاصی داشت، اکنون تنها صدای وزش باد و گرد و غبار به گوش می‌رسد. برای درک بهتر شرایط زیست محیطی و تأثیرات آن بر زندگی مردم، خبرنگار تسنیم با “نادر” یکی از ساکنان این منطقه، گفت‌گویی انجام داده است.
این شهروند زابلی خاطرنشان کرد: متأسفانه زندگی در زابل روز به روز سخت‌تر می‌شود. ما همیشه با گرد و غبار و ریزگردها دست و پنجه نرم می‌کنیم. هر بار که باد می‌وزد، احساس می‌کنیم نفس کشیدن برایمان سخت‌تر می‌شود. این مسئله نه تنها بر سلامت ما تأثیر گذاشته، بلکه بر کشاورزی و دامداریمان هم آسیب زده است.
وی افزود: ما به آب تالاب هامون وابسته بودیم. وقتی آب کم شد، زمین‌های کشاورزی خشک شدند و دیگر نمی‌توانیم محصول خوبی برداشت کنیم. دام‌ها هم با کمبود علوفه مواجه هستند. بسیاری از همسایه‌ها مجبور شدند دام‌هایشان را بفروشند یا حتی به شهرهای دیگر مهاجرت کنند.
این شهروند زابلی با اشاره به شرایط فعلی تالاب هامون و امید به احیای آن، عنوان کرد: راستش را بخواهید، امید زیادی ندارم. مسئولین همیشه وعده می‌دهند که تالاب را احیا می‌کنند، اما هیچ‌وقت عملی نمی‌شود. ما فقط شاهد خشک شدن بیشتر تالاب هستیم. در گذشته، هامون پر از زندگی بود؛ پرندگان، ماهی‌ها و گیاهان متعدد. حالا همه چیز تغییر کرده است.
وی تصریح کرد: اگر دولت‌ها واقعاً بخواهند، می‌توانند با همکاری یکدیگر حق‌آبه‌های هامون را تأمین کنند. همچنین باید برنامه‌های جدی برای مدیریت کانون‌های ریزگرد داشته باشند. ما به هوای پاک نیاز داریم تا بتوانیم زندگی کنیم. ما بارها اعتراض کرده‌ایم و خواسته‌های خود را بیان کرده‌ایم، اما متأسفانه هنوز هیچ اقدام مؤثری دیده نشده است. امیدوارم صدای ما به گوش مسئولین برسد و به فکر آینده‌مان باشند.
گفت‌وگوی با این شهروند زابلی نمایانگر نگرانی عمیق مردم سیستان از وضعیت زیست محیطی و عدم احیای تالاب هامون است. مشکلاتی که او مطرح کرد، تنها بخشی از چالش‌هایی است که ساکنان این منطقه با آن مواجه هستند.
شناسایی ۲۸ کانون بحرانی منشأ ریزگردها در سیستان
وحید راهداری عضو هیأت علمی دانشگاه زابل و کارشناس محیط زیست در این رابطه به خبرنگار تسنیم گفت: خشکسالی در سیستان تشدید پیدا کرده و زمین رطوبت خود را از دست داده است به خصوص در تالاب‌های سه گانه هامون شامل هامون پوزَک، هیرمند و صابری، خشک شدن تالاب و از بین رفتن پوشش گیاهی را داشتیم و خاک تالاب‌ها چسپندگی خود را از دست دادند و به دنبال آن وزش بادهای ۱۲۰ روزه که قبلاً نعمتی برای مردم سیستان بوده اما حالا در پی وقوع آن پدیده گرد و غبار را داریم.
وحید افزود: کانون‌های ریزگرد در منطقه سیستان وجود دارد و با مطالعات انجام شده کانون‌های ریزگرد در منطقه سیستان شناسایی شده اما جمع‌بندی و نتایج ما نشان داد کانون‌های ریزگرد صرفاً در منطقه سیستان وجود ندارد، بلکه این کانون‌ها به شمال سیستان و افغانستان توسعه پیدا کرده است و برای کاهش شدت گرد و غبار کار ما به مشکل رو به رو می‌شود و نه تنها فعالیت‌های داخل کشور باید توسعه پیدا کند بلکه روابط بین‌الملل و همکاری کشور افغانستان خیلی ضروری است.
این کارشناس محیط زیست اضافه کرد: به هیچ عنوان یک روش کلی را نمی‌شود برای کاهش ریزگرد در کل سیستان توصیه کرد و طی مطالعاتی که انجام دادیم ۲۸ کانون بحرانی ریزگرد در منطقه سیستان شناسایی کردیم و برای هر کدام از این کانون‌ها یک روش را توصیه کردیم؛ ولی به طور کلی اگر بخواهیم بگوئیم چه روش‌هایی برای کاهش گرد و غبار در منطقه سیستان مناسب می‌توان به استفاده از روش‌های بیولوژیک مثل توسعه پوشش گیاهی در برخی از مناطق که این امکان و شرایط وجود داشته باشد اشاره داشت و در نهایت بهترین روش برای کاهش پدیده گرد و غبار در منطقه سیستان همان آبگیری است؛ یعنی از طریق‌های مختلف که می‌شود کشور افغانستان را باید مجاب کرد حق‌آبه منطقه سیستان و تالاب هامون را بدهد و این حق را از آنها بگیریم و تالاب هامون آبگیری شود که در این صورت پدیده گرد و غبار در منطقه سیستان به شدت کاهش پیدا خواهد کرد.
نهال‌کاری اثر ملموسی در کنترل ریزگردها ندارد!
رئیس اداره منابع طبیعی شهرستان زابل نیز در گفت‌وگو با خبرنگار تسنیم اظهار داشت: منابع طبیعی در گذشته برای کاهش ریزگرد عملیات بیولوژیک و غیربیولوژیک اجرا کرده که در بحث بیولوژیک نهال‌کاری با اولویت دنبال شده و این امر در سنوات گذشت انجام شده است و همچنین در کانون‌های ریزگرد در گذشته و حال مالچ‌پاشی صورت گرفته و می‌گیرد اما با توجه به حساسیتی که از لحاظ اقلیمی به وجود آمده، به نظر می‌رسد این اقدامات اثرگذاری ملموسی برای مردم و ساکنین منطقه ندارد و باید خودمان را با این شرایط وفق دهیم.
غدیر بزی افزود: شاید در گذشته نهال‌کاری در بحث تثبیت ریزگردها کمک بوده اما اکنون به این نتیجه رسیده‌ایم نهال‌کاری کمک ملموسی نمی‌کند. امروز اگر مراکز علمی در کنار دستگاه‌های اجرائی باشند آن وقت ما در حوزه مهار کانون‌های ریزگرد موفق خواهیم شد.
در واقع بحران آب در تالاب هامون نه تنها یک مسئله زیست‌محیطی بلکه یک چالش اجتماعی و اقتصادی جدی است. اگر کشور همسایه به توافقات قبلی خود پایبند نباشد، آینده‌ای تاریک برای این اکوسیستم حیاتی و ساکنان آن پیش‌بینی می‌شود. زمان آن رسیده جامعه جهانی و مقامات محلی برای نجات هامون دست به کار شوند و راه‌حل‌هایی پایدار برای این بحران بیابند.
بحران زیست‌محیطی در سیستان و تالاب هامون نیازمند توجه فوری و اقدامات مؤثر است. با اجرای برنامه‌های جامع و همکاری همه جانبه، می‌توان امید داشت این منطقه بار دیگر از بحران خارج شود. حفظ این منابع طبیعی نه تنها به نفع ساکنان محلی بلکه به نفع کل کشور خواهد بود.
فیلم
انتهای پیام/
- نویسنده: تسنیم tasnimnews
