اجرت المثل یکی از مفاهیم پرکاربرد و مهم حقوقی است که مصادیق متعددی داشته و دعاوی مالی چندگانه‌ای را به همراه دارد.
اجرت المثل که به اختصار به مبلغی وجه نقد گفته می‌شود که جایگزین وجه و دین اصلی می‌گردد، در موارد متعددی از قوانین ایران مورد اشاره قرار گرفته است.
در این نوشته قصد داریم پس از ارائه تعریف از اجرت المثل، به انواع اجرت المثل‌هایی که در قوانین مختلف مورد اشاره قرار گرفته‌اند بپردازیم.
لازم به ذکر آن که اجرت المثل می‌تواند جایگزین انجام یک تعهد عملی باشد، می‌تواند به عنوان پرداخت هزینه از نقض یک تعهد آنجا که فرد متعهد شده بوده عملی را انجام ندهد اما بر خلاف تعهد خود اقدام کرده باشد، می‌تواند جایگزین و یا ادامه پرداخت یک دیون مالی باشد.
همچنین در حقوق ایران اجرت المثل برای انجام برخی کارها که اصولا باید با پرداخت اجرت همراه باشند نیز پیش‌بینی شده است.
برای مثال برای کارگران که نوع کار ایشان اصولا باید با اجرت همراه باشد اما چنین توافقی بین طرفین وجود نداشته و در نتیجه به شخص اجرت پرداخت نمی شود، قانون اجرت المثل را پیش‌بینی کرده است.
در نهایت آن که برای زوجه به سبب امور و اقداماتی که در منزل مشترک ترتیب می‌دهد نیز، پرداخت اجرت المثل را مقرر داشته است که البته این مورد با قواعد تکمیلی و پاسخ به سوال اجرت المثل چیست در این مطلب بررسی می‌شود.
اجرت المثل به چه معناست؟
با وجود آن که در موارد متعددی از قوانین از جمله قانون مدنی، قانون خانواده، قانون تجارت و قانون مسئولیت مدنی، عبارت اجرت المثل پیش‌بینی شده است و دعوای اجرت المثل به عنوان یک دعوای مالی درصد قابل توجهی از دعاوی محاکم را به خود اختصاص می‌دهد.
لیکن تعریف مشخصی از اجرت المثل ارائه نشده است و به همین سبب باید با توجه به احکام و مواد قانونی مرتبط، نسبت به تعریف آن اقدام نماییم.
اجرت که به عنوان مبلغی وجه نقد است، می‌تواند به انواع اجرت المسمی و اجرت المثل تقسیم شود. اجرت المسمی که از نام آن نیز مشخص است، به میزانی وجه نقد گفته می‌شود که مبلغ آن مورد توافق طرفین قرار گرفته باشد.
در نتیجه چنانچه مبلغ اسمی اجرت به توافق طرفین رسیده باشد با اجرت المسمی روبهرو هستیم.
اجرت را می‌توان برای مواقع متعددی تعیین کرد. برای مثال می‌توان در قبال انجام دادن کاری، به شخص اجرت پرداخت کرد. یا می‌توان در مقابل خودداری از انجام کاری، مبلغی اجرت برای شخص منظور داشت.
همچنین در زمانی که شما مالی که متعلق به غیر است را برای استفاده در اختیار خود می‌گیرد، و در ازای مدت تصرف و استفاده از آن، به مالک وجهی را پرداخت می‌کنید، چنانچه وجه یاد شده از ابتدا معلوم و معین باشد، با اجرت المسمی روبهرو هستیم.
در نتیجه و با توجه به آنچه که تاکنون بیان شد، به دست می‌آید که اجرت المسمی مبلغی وجه نقد مشخص و معین است که به عنوان یکی از دو عوض بین طرفین مقرر می‌شود. اجرت می‌تواند در مقابل انجام کار یا تصرف در یک مال معین شده باشد.
حال همانگونه که اشاره شد، اجرت المثل در مقابل اجرت المسمی قرار دارد. در نتیجه
- اولا اجرت المثل در هر زمانی که اجرت المسمی تعیین می‌کنیم، قابلیت تعیین دارد.
- ثانیا اجرت المثل، مانند و مثل اجرت اسمی را می‌گویند،
در نتیجه زمانی که اجرت المسمی تعیین نشده باشد، نوبت به اجرت المثل می‌رسد.
حالت دیگری که نوبت به اجرت المثل می‌رسد، زمانی است که تعهد شخص بر انجام یک کار و یا عدم انجام یک کار بوده باشد اما نامبرده از تعهد خود سرپیچی کند، در چنین وضعیتی و چنانچه متعهدله، (شخصی که انجام کار به نفع او بوده است)، برای الزام متعهد به مرجع قضایی رجوع کند.
امکان اجبار متعهد به اجرای تعهد خود وجود نداشته باشد، مرجع قضایی دستور پرداخت اجرت المثل را به عنوان عوض مالی تعهد نقض شده به متعهد می‌دهد.
در نتیجه همانگونه که در قبال انجام یک کار یا تصرف در یک مال اجرت اسمی بین طرفین به عنوان یکی از عوضین مقرر می‌گردد، این امکان وجود دارد که مرجع قضایی به عنوان جایگزین تعهد نقض شده و یا تصرف غیرقانونی، حکم به پرداخت مبلغی وجه نقد به عنوان اجرت المثل صادر نماید.
همانگونه که اشاره شد اجرت المثل مصادیق متعددی داشته و در مواد قانونی مختلفی به آن اشاره شده است که در ادامه به معرفی آنها خواهیم پرداخت.
مصادیق اجرت المثل
تا اینجا دانستیم که اجرت به مبلغی وجه نقد گفته می‌شود که اصولا به عنوان یکی از دو عوضین در رفتارهای دوجانبه اشخاص تعیین می‌گردد، همچنین اشاره شد که تعیین اجرت و میزان آن چنانچه به وسیله دو طرف یک رابطه حقوقی انجام شده باشد، از نوع اجرت المسمی خواهد بود.
چنانچه به حکم دادگاه و به دلیل دعوای حقوقی که یک شخص علیه شخص دیگر اقامه کرده است مقرر شود، از نوع اجرت المثل تلقی می‌گردد.
در ادامه دانستیم که اجرت المثل را می‌توان جایگزین نقض تعهد از نوع مثبت و منفی و نیز تصرف غیرقانونی در اموال قرار داد. در نتیجه چنانچه خوانده دعوا تعهد به انجام امری نموده ولی از اقدام سرباز زند و امکان اجبار وی به انجام تعهد نیز وجود نداشته باشد، نوبت به تعیین اجرت المثل خواهد رسید و همچنین چنانچه تصرف وی در مال طرف مقابل به صورت غیرقانونی یا غیرمشروع باشد، اجرت المثل تعیین خواهد شد.
با توجه به مصادیق متعددی که در قوانین مختلف برای اجرت المثل بیان شده است، در این بخش به بیان انواع اجرت المثل و نحوه و زمان تعیین آن می‌پردازیم.
اجرت المثل ایام تصرف
اجرت المثل ایام تصرف به حالتی گفته می‌شود که مال غیر بدون اجازه و یا دلیل قانونی در اختیار یک شخص قرار داشته و نامبرده از آن منتفع شده باشد.
اجرت المثل ایام تصرف را بیشتر برای اموال غیرمنقول به کار می‌برند. و همچنین در بسیاری از موارد شروع تصرف مجاز و مشروع و به سبب انواع روابط قراردادی یا قانونی بوده است لیکن از یک زمانی به بعد ادامه تصرف غیرمجاز شده است.
برای مثال ملک شما به عنوان مورد اجاره در اختیار ثالث قرار دارد، پس از خاتمه قرارداد اجاره با وجودی که قرارداد بین شما تمدید نشده است و نیز با وجودی که شما از مستاجر خود می‌خواهید که ملک را تخلیه نماید، اما مستاجر شما نسبت به تخلیه ملک اقدام نمی‌کند.
در چنین حالتی شما نه تنها می‌توانید تخلیه ملک خود را از محکمه درخواست نمایید، بلکه این اجازه و حق را دارید که برای ایام تصرف مازاد مستاجر نیز درخواست تعیین اجرت المثل و صدور حکم مبنی بر پرداخت آن را نمایید.
حال که با تعریف و مفهوم اجرت المثل ایام تصرف آشنا شدیم، به عوامل موثر در تعیین مبلغ آن اشاره می‌نماییم و همچنین نحوه پرداخت اجرت المثل ایام تصرف را معرفی می‌کنیم.
عوامل موثر در تعیین اجرت المثل ایام تصرف
برای تعیین اجرت المثل ایام تصرف، عوامل متعددی نقش آفرین هستند، در واقع تقریبا کلیه عواملی که در تعیین اجرت المسمی نقش داشته‌اند، حال در تعیین اجرت المثل نقش آفرینی می‌کنند.
در نتیجه در تعیین اجرت المثل ایام تصرف از اجرت المسمی، محل قرار گرفتن ملک، اجرت المسمی املاک مشابه در آن منطقه، شرایط ملک، مدت زمان تصرف و دیگر عوامل مشابه کمک گرفته می‌شود.
نحوه تعیین اجرت المثل می‌تواند به کمک قرار کارشناسی و ارجاع امر به کارشناسان رسمی و یا کارشناسان معتمد طرفین صورت پذیرد و یا آن که طرفین در تعیین اجرت المثل با هم تراضی کنند.
همچنین چنانچه ادامه تصرف پس از خاتمه رابطه استیجاری بوده باشد، اجرت المثل تقریبا به میزان اجرت المسمی تعیین خواهد شد.
اجرت المثل عمل
قوانین ایران برگرفته از احکام اسلامی هستند و برخی از این احکام به عنوان قواعد اصلی و پایه شناخته می‌شوند که بسیاری از قوانین از آن منتج شده و یا آنکه حداقل مطابق با آن تعیین می‌گردند. یکی از این احکام حرمت کار انسان است.
مطابق با اصل حرمت کار مسلمان، چنانچه شخصی نسبت به انجام امور و اقداماتی برای دیگری اقدام نماید، یا به عبارت دیگر کار و عملی را برای دیگری و به نفع دیگری انجام دهد، برای وی به نسبت کاری که انجام داده شده است حق مالی و اجرت وجود خواهد داشت.
قوانین کار که پرداخت حداقل دستمزد را در مقابل کار برای کارگر الزامی کرده‌اند، چهره‌های از همین اصل است. این جز موارد رایج شکایت از کارفرما می‌باشد.
همچنین مطابق با اصل یاد شده، در مواد متعددی از قوانین به ویژه قانون مدنی آمده است که چنانچه شخصی کاری را برای دیگری و به نفع دیگری انجام دهد و کار از نوعی باشد که اصولا برای آن اجرت وجود دارد، برای نامبرده حق مالی از نوع اجرت المثل ایجاد خواهد شد.
البته در قواعد یاد شده تاکید شده است که چنانچه شخص به قصد تبرع و رایگان بودن، نسبت به انجام امور یاد شده اقدام کرده باشد، دیگر برای وی اجرتی نخواهد بود زیرا اراده وی جایگزین حکم اولی قانونی می‌شود.
اما چنانچه شخص قصد تبرع نداشته باشد اما بین طرفین توافق پیشین بر تعیین اجرت المثل وجود نداشته و نیز کار از نوعی باشد که اصولا باید با پرداخت اجرت همراه باشد، می‌تواند با رجوع به مراجع قضایی درخواست تعیین اجرت المثل با ارجاع امر به کارشناسی و پرداخت آن را بنماید.
در نتیجه و همانگونه که مشاهده می‌شود، اجرت المثل عمل برای فعل مثبت و اقداماتی تعلق می‌گیرد که یک شخص به نفع دیگری یا به خواست دیگری انجام می‌دهد، در حالی که بین طرفین مبلغ اجرت تعیین نشده است اما نامبرده قصد تبرع نداشته است.
اجرت المثل ایام زوجیت
یکی دیگر از مصادیق اجرت المثل که اتفاقا دعاوی متعددی را به خود اختصاص داده است، اجرت المثل ایام زوجیت است. اجرت المثل ایام زوجیت که مطابق با مواد قانون مدنی و قانون حمایت خانواده به زوجه تعلق می‌گیرد، به حالتی گفته می‌شود که زوجه به دلیل انجام امور منزل درخواست پرداخت اجرت از زوج را داشته باشد.
در واقع و مطابق با قوانین موضوعه موجود، انجام امور جاریه و روزمره منزل از جمله وظایف زوجه نیست و وی می‌تواند از انجام آن خودداری کند، درخواست استخدام دیگری برای انجام امور را داشته باشد و نیز می‌تواند چنانچه شخصا اقدام کرده باشد، درخواست تعیین اجرت المثل و پرداخت آن را داشته باشد.
اجرت المثل ایام زوجیت، مطابق با مواد قانونی در حالتی به زوجه تعلق می‌گیرد که انجام امور منزل به خواست زوج صورت گرفته باشد و نیز زوجه قصد تبرع از انجام امور را نداشته باشد.
در واقع در قانون مدنی چنین آمده است: چنانچه زوجه کارهایی را که شرعا بر عهده وی نبوده و عرفا برای آن کار اجرت المثل باشد به دستور زوج و با عدم قصد تبرع انجام داده باشد و برای دادگاه نیز ثابت شود دادگاه اجرت المثل کارهای انجام گرفته را محاسبه و به پرداخت آن حکم می دهد.
در نتیجه همانگونه که مشاهده می‌شود
- اولا اموری که شرعا بر عهده زوجه قرار دارد، نمی‌تواند مشمول اجرت المثل قرار گیرد،
- ثانیا عرفا برای انجام این قبیل از امور باید اجرت المثل وجود داشته باشد،
- ثالثا اقدامات زوجه به خواست زوج بوده باشد و نامبرده از انجام امور یاد شده قصد تبرع نداشته باشد.
با جمع بودن مجموع شرایط، دادگاه صالح نسبت به تعیین مبلغ اجرت المثل تحت عنوان اجرت المثل ایام زوجیت اقدام کرده و زوج را به پرداخت آن در حق زوجه امر می‌نماید.
نکته دیگری که باید اشاره شود آن است که اجرت المثل ایام زوجیت تنها به زمانی تعلق می‌گیرد که اولا طرفین با عقد شرعی زن و شوهر محسوب شده و ثانیا در منزل مشترک زندگی نمایند.
در نتیجه در ایام نامزدی و یا در زمانی که زوجین به هر دلیلی در یک منزل سکونت ندارند اجرت المثل برای زوجه نخواهد بود.
همچنین باید اشاره شود که به موجب رای وحدت رویه به شماره ۷/۴۱۱۶ مورخ ۲۰/ ۶/ ۱۳۷۶ پرداخت اجرت المثل یک اصل نیست.
در واقع مطابق با این رای وحدت رویه، از آنجا که زوجین اصولا با حسن نیت با یکدیگر زندگی می‌نمایند و انجام امور منزل برای ادامه مناسب زندگی زناشویی ضروری است، اصولا قصد تبرع زوجه مفروض است و عدم قصد تبرع است که باید اثبات شود.
پس مطابق با این رای وحدت رویه، اصولا اجرت المثل به زوجه تعلق نخواهد گرفت.
در مقالات حقوقی هم اشاره شده که اجرت المثل ایام زوجیت به واسطه انجام امور جاریه منزل مشترک توسط زوجه پس از ایجاد علقه زوجیت به زوجه تعلق می‌گیرد، مشروط بر آنکه زوجه ثابت نماید که امور منزل را به قصد تبرع انجام نداده است.
سینا مظفری
تاریخ : 28 - اکتبر - 2023ممنون از اطلاعات خوبتون
اقتصاد ژورنال
تاریخ : 28 - اکتبر - 2023ممنون از کامنت خوبتون سینا جان