وجود سدها در هر کشوری، لازم و ضروری است؛ چرا که یک منبع بزرگ ذخیره آب به شمار می‌رود و می‌تواند در مواقع لزوم آب مورد نیاز شهر را تامین کند.
ایران در زمینه سدسازی تجربه‌های زیادی دارد و می‌توان به وجود چندین سد مهم در کشور اشاره کرد. یکی از همین سدهای مهم که قطعا همه ما می‌شناسیم، سد کرج است. سد کرج یک منبع عظیم آبی به شمار می‌رود که درجهت تامین آب مورد نیاز، نقش مهمی را ایفا می‌کند.
اگر بخواهیم از سابقه سدسازی در ایران صحبت کنیم، باید به دوران هخامنشی اشاره کرد که در آن دوره تاریخی به واسطه نیاز جغرافیایی کشور و همچنین علاقه پادشاهان به آبادانی، سد بندی‌های بسیاری صورت گرفت که عمده این سدها در بخش‌های جنوب و جنوب غربی کشور بنا می‌شد. بسیاری از سیستم‌های آبرسانی که تا دوره‌های بعد از آن استفاده شد، به واسطه زحمت کسانی بود که در دوره‌های گذشته این سدها را بنا کردند که می‌توان آثار آن را حتی در زمان حال مشاهده کرد. لازم به ذکر است که در زمان هخامنشیان نخستین کوشش‌ها جهت سدسازی بر روی اروند و فرات به عمل آمد. پس باید گفت که ریشه سدسازی در ایران به زمان هخامنشی بر می‌گردد و قدمت بسیار بالایی دارد. ایرانیان به آب علاقه بسیاری دارند و از همین جهت، همواره در تلاش بودند تا این نعمت خدادادی را حفظ و ذخیره کنند. آنچه که مشخص است، هخامنشیان سدهایی بر روی رودخانه‌های فرات و اروند ساختند و گام هایی دیگر در گسترش شبکه کانال‌های آبیاری برداشتند.
سد سفید رود
با گذشت زمان، سدهای بسیاری در کشور ساخته شد و میل و علاقه ایرانیان به ذخیره‌سازی آب بیشتر شد و مردم همواره در تلاش بودند تا راهی را برای نگهداری این مایع حیات انجام دهند. یکی از معروف‌ترین سدهای ایران، سد سفید رود نام دارد که بسیار قدیمی است. این سد، در کنار شهر زیبای منجیل قرار گرفته است و ساخت آن از سال ۱۳۳۵ آغاز و در سال ۱۳۴۰ به پایان رسید. وجود این سد برای کشاورزان اهمیت بالایی دارد و همچنین برای تولید برق بسیار مناسب است. لازم به ذکر است که این سد را مهندسان فرانسوی ساخته‌اند.
سد گلپایگان
این سد را با نام شاه اسماعیل می‌شناسند و یک سد بسیار تاریخی به حساب می‌آید. گفته می‌شود که به دلیل قدمت تاریخی بالایی که دارد یکی از قدیمی‌ترین سدهای ایران است. تحقیقات درباره ساخت این سد، از سال ۱۳۲۳ آغاز شد و بعد از بررسی‌های طولانی، ساخت آن را از سال ۱۳۲۶ شروع کردند. پس از گذشت ۱۰ سال، یعنی در سال ۱۳۳۶، فرآیند افتتاح و بهره‌برداری از آن آغاز شد. این سد با شیوه معماری قدیمی ساخته شده است و در ۲۰ کیلومتری جنوب شرقی شهر گلپایگان در استان اصفهان قرار دارد.
سد دز
نام این سد برای همه آشنا است. تقریبا همه ما نام آن را شنیده‌ایم. یکی از معروف‌ترین سدهای ایران بوده که در میان صخره‌ها و درهای بسیار زیبا روی رودخانه ساخته شده است. فرآیند ساخت این سد توسط ایتالیایی‌ها و در سال ۱۳۳۸ آغاز شد. این سد در شهر اندیمشک قرار دارد و ساخت آن در سال ۱۳۴۱ توسط کنسرسیوم ایتالیایی به پایان رسید. گفته می‌شود که این سد برای استفاده از انرژی برق آبی بسیار مهم است. همچنین توانایی نگهداری ۲ میلیارد و ۷۰۰ میلیون متر مکعب آب را دارد و گفته می‌شود که یکی از مرتفع‌ترین سدهای دنیا است. این سد زیبا، در استان خوزستان و در شهر اندیمشک قرار دارد.
سد لتیان
لتیان از جمله سدهای استان تهران است که روی رودخانه جاجرود و در سال ۱۳۴۶ ساخته شده، سدی بتنی بوده که ۳۰ درصد از آب شرب اهالی تهران را فراهم می‌کند. ساخت این سد در سال ۱۳۴۲ آغاز شد و فرآیند ساخت آن تنها ۴ سال طول کشید. گفته می‌شود اهالی لتیان زمین‌های خود را در طول ساخت سد به دولت فروختند و در لواسان ساکن شدند.
زاینده رود
یکی از معروف‌ترین و جنجالی‌ترین سدهای ایران، زاینده رود است که در استان اصفهان قرا دارد. سد زاینده رود از معروف‌ترین سدهای ایران بوده که برای تامین آب در مصارف کشاورزی و البته جلوگیری از سیلاب‌های فصلی و تامین برق ساخته شد. این سد در سال ۱۳۴۹ و با نام شاه عباس ساخته شد اما با گذشت زمان نام آن تغییر کرد. گنجایش سد زاینده رود ۱.۴ میلیارد متر مکعب بوده و دیواره سد، از نوع سدهای قوسی شکل است.
تحلیل کوتاه در اهمیت آب و سدسازی
اگر بخواهیم از سدهای مهم و تاریخی ایران برایتان بگوییم باید نامهای بسیاری را در این گزارش ذکر کنیم که خواندن مطلب را از حوصله مخاطب خارج می‌کند. هدف این گزارش، تنها معرفی سدهای معروف و تاریخی ایران نیست، بلکه در نظر داریم از اهمیت آب صحبت کنیم که در گذشته اهمیت بسیار بالایی داشته است اما اکنون، نسبت به این مایع حیات بی‌توجه هستیم. چرا گذشتگان آب را گرامی داشته‌اند و برای ذخیره‌سازی و نگهداشت آن ارزش قائل بودند اما اکنون، توجه چندانی نسبت به آن نمی‌شود؟
یکی از نکاتی که باید به آن توجه داشت، لایروبی به موقع سدها است که گویا به درستی صورت نگرفته و در مواقع بارندگی شاهد بالا آمدن بیش از حد سد و در نهایت خالی شدن آب آن به جاده و خیابان هستیم. نمونه عدم لایروبی به موقع را در زمان بارندگی همین چند وقت گذشته مشاهده کردیم که چه بلایی بر سر جاده‌ها و همچنین تامین آب شرب آورد. سد کرج به دلیل آنکه لایروبی اصولی بر روی آن صورت نگرفته بود، هنگام بارندگی فاجعه‌ای به بار آورد که شاهد افت فشار و قطعی آب بودیم. البته هزینه‌های بالایی برای لایروبی وجود دارد اما این هزینه‌ها هرچقدر هم که بالا باشد، بهتر از آن است که آب از بین برود و فاجعه‌ای را درست کند.
درحال‌حاضر، به دلیل رعایت نکردن در مصرف و همچنین کاهش بارندگی، سدها، وضعیت خوبی ندارند و شاهد آن هستیم که آب سدها کاهش چشمگیری پیدا کرده است. خشکسالی و کاهش بارندگی در سال آبی، خطراتی را به وجود آورده است که همواره باید نگران باشیم تا این مایع حیات، روزی سبب شود تا حیات ما نابود شود. البته، تمام تقصیرها را نمی‌توان بر گردن کاهش بارندگی انداخت و خودمان نیز، در رعایت الگوی مصرف کوتاهی‌های بسیاری کرده‌ایم. شست و شوی غیر اصولی خودرو، شست و شوی محوطه بیرونی مغازه و خانه با آب شرب و خیلی چیزهای دیگر، سبب شده است تا حجم ذخایر آبی کاهش پیدا کند.
سال آبی برای هر کشوری به ویژه ایران دارای اهمیت بسیاری است و اگر باران و برف کم ببارد، مشکلات آبی کشور چند برابر می‌شود. سبق آمارهای منتشر شده، حجم کل ذخایر آبی موجود در مخازن سدهای استان تهران هم اکنون به ۳۶۰ میلیون متر مکعب رسیده و این در حالی است که موجودی سدهای شرقی تهران نسبت به سال گذشته ۳۳ میلیون مترمکعب کاهش نشان می‌دهد. همچنین در مهرماه ۱۳ میلی‌متر بارش برای استان تهران ثبت شده که بر این اساس مهرماهی با بارش نرمال برای استان رقم خورد. اگر چه با فعالیت این سامانه‌های بارشی، نخستین ماه سال آبی جاری، نسبت به دوره بلند مدت با ۷۵ درصد افزایش سهم نزولات جوی، مواجه است اما بر اساس نتایج حاصل از اندازه گیری جریان‌های رودخانه‌ای، بدلیل فقر قابل توجه شرایط رطوبتی خاک، کاهش دما و ریزش برف در ارتفاعات، این بارندگی‌ها سهم ناچیزی در افزایش حجم آورد و ورودی به سدهای تامین‌کننده منابع آب شرب تهران داشته است.
- نویسنده: گسترش نیوز
