ایران در حال گسترش حضور دیپلماتیک خود در شمال آفریقا است و روابط خود را با الجزایر و تونس در حالی که دینامیک‌های منطقه‌ای در حال تغییر است، تقویت می‌کند.
به گزارش اقتصادآنلاین، دیدار یک‌هفته‌ای یک هیئت ایرانی به رهبری ابراهیم عزیزی، رئیس کمیته امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس از الجزایر و تونس (۲۴ تا ۲۹ نوامبر) قدم مهمی در تلاش‌های تهران برای از سرگیری تعامل با این دو کشور مدیترانه‌ای بود. این دیدار همزمان با ملاقات‌های عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، با همتایان الجزایری و تونسی‌اش، احمد عطف و نبیل عمار، در حاشیه دهمین اجلاس جهانی اتحادیه تمدن‌ها در لیسبون (۲۵ تا ۲۷ نوامبر) بود.
موسسه ایتالیایی برای مطالعات سیاسی بین المللی در خصوص این دیدارهای نوشت: این اقدامات دیپلماتیک تازه، که در پایان سالی رخ داده است که با گشایش‌های بی‌سابقه‌ای میان ایران و این دو کشور شمال آفریقا همراه بود، ممکن است نشان‌دهنده تغییر قابل توجهی در دینامیک‌های منطقه‌ای باشد. این اقدامات تأکید می‌کند بر تلاش‌های تازه تهران برای گسترش نفوذ خود در آفریقا و مدیترانه، در زمانی که جمهوری اسلامی با فشار‌های فزاینده‌ای پس از حملات اسرائیل، تضعیف موقعیت حزب‌الله در لبنان و فروپاشی رژیم اسد در سوریه روبه‌رو است. در این بستر، مغرب، که به طور استراتژیک بین منطقه ساحل و مدیترانه قرار دارد، فرصت کلیدی برای ایران است تا روابط خود را با کشورهای مستقل و دارای سیاست خارجی عملی تقویت کند و به این ترتیب نفوذ جغرافیایی خود را تقویت کند.
تعاملات سطح بالا و زمینه تاریخی
در فوریه ۲۰۲۴، ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور وقت ایران، برای اولین بار پس از ۱۴ سال، به الجزایر سفر کرد، در حالی که روابط دو کشور به تدریج طی دو دهه گذشته تقویت شده بود. روابط دیپلماتیک در دوران جنگ داخلی الجزایر در دهه ۹۰ میلادی قطع شده بود، زمانی که ایران به حمایت از شورشیان اسلام‌گرا علیه دولت الجزایر متهم شد.
روابط از سال ۲۰۰۰ از سر گرفته شد و از آن زمان، دو کشور در توافق‌نامه‌های همکاری و مشارکت مختلف، از جمله مسائل بین‌المللی مانند دشمنی مشترک با اسرائیل و روابط دوستانه با روسیه، مشترکات زیادی پیدا کرده‌اند. با این حال، تجارت دوجانبه بین الجزایر و ایران در بیست سال گذشته نوسان داشته است. در سال ۲۰۲۱، صادرات ایران به الجزایر به ۶۷.۴ میلیون دلار رسید، که نسبت به ۳۰.۲ میلیون دلار در سال ۲۰۱۶ افزایش یافته است و نشان‌دهنده رشد سالانه ۱۷.۴ درصدی در طول پنج سال بوده، در حالی که صادرات الجزایر به ایران همچنان محدود باقی مانده است.
از سال ۲۰۲۳، یک سری از بازدید‌های سطح بالا نشان‌دهنده عمیق‌تر شدن روابط بین دو کشور است. احمد عطف، وزیر امور خارجه الجزایر و ابراهیم بوغالی، رئیس مجلس نمایندگان، به ترتیب در ژوئیه و آگوست ۲۰۲۳ به ایران سفر کردند. آقای عطف در آن زمان همراه با همتای ایرانی خود، حسین امیرعبداللهیان، اعلام کرد که دو کشور به زودی الزامات ویزا را برای مسافران حذف خواهند کرد. اگرچه این تغییر هنوز به اجرا در نیامده است و همکاری دوجانبه در بخش‌های مختلفی از جمله صنعت، علم و فناوری، گردشگری و کشاورزی گسترش خواهد یافت. در جریان سفر رئیسی به الجزایر برای شرکت در نشست کشورهای صادرکننده گاز، چندین تفاهم‌نامه میان دو کشور به امضا رسید، از جمله توافق‌نامه‌هایی در حوزه انرژی.
روابط تونس با ایران و مغرب و استراتژی‌های کلان ایران در آفریقا
روابط تونس با ایران همیشه پر چالش بوده است. سفر قیس سعید، رئیس‌جمهور تونس، به تهران در مه ۲۰۲۴ برای شرکت در مراسم تشییع جنازه رئیسی، نخستین سفر یک رئیس‌جمهور تونسی از زمان سفر حبیب بورقیبه در سال ۱۹۶۵ بود. روابط پس از انقلاب اسلامی تیره شد و تونس در سال ۱۹۸۷ این روابط را به دلیل نگرانی از نفوذ اسلام‌گرایان در کشور قطع کرد. روابط در دوران زین العابدین بن علی از سر گرفته شد و پس از انقلاب یاسمین در ۲۰۱۱ دست نخورده باقی ماند. دیدار قیس سعید از آیت‌الله علی خامنه‌ای در تهران در مه ۲۰۲۴ نشان‌دهنده تغییر تاکتیکی قابل توجه در دیپلماسی تونس بود. با این حال، روابط از زمان انتخاب قیس سعید رو به گرم شدن گذاشته بود که از طریق تعاملات و ملاقات‌های سیاسی فزاینده میان مقامات تونسی و ایرانی مشهود است.
مغرب و استراتژی ایران برای تقویت حضور خود در آفریقا
دستاورد‌های ایران در مغرب همسو با استراتژی کلی‌تری است که هدف آن تقویت حضور ایران در سراسر آفریقا است. در دوران ریاست جمهوری ابراهیم رئیسی، آفریقا دوباره جایگاه مهمی در سیاست خارجی تهران پیدا کرد. سفر او به کنیا، اوگاندا و زیمبابوه در جولای ۲۰۲۳، نخستین سفر یک رئیس‌جمهور ایرانی به قاره آفریقا در دهه گذشته بود. جانشین رئیسی، مسعود پزشکیان نیز به نظر می‌رسد که به همین اندازه متعهد به حفظ این روند باشد.
ایران در حال حاضر روابط اقتصادی خود در آفریقا را به‌طور معقولی محدود نگه داشته است. تجارت دوجانبه در سال ۲۰۲۳ به ۱.۳ میلیارد دلار رسید، اما مقامات ایرانی به طور مداوم بر گسترش شراکت‌ها تأکید کرده‌اند و از پلتفرم‌هایی مانند اجلاس تجاری ایران-آفریقا برای نشان دادن نیت خود استفاده می‌کنند. تهران این تلاش‌ها را به‌عنوان اقدامی مفید برای طرفین می‌بیند و به احساسات ضدغربی فزاینده در آفریقا، به ویژه در ساحل و شاخ آفریقا، که در آنجا چندین کودتای نظامی دولت‌ها را از بازیگران بین‌المللی بزرگی، چون فرانسه و ایالات متحده دور کرده است، توجه دارد.
ایران همچنین سعی کرده است خود را به‌عنوان تأمین‌کننده تسلیحات برای کشورهای آفریقایی معرفی کند و جایگزین‌های مقرون به صرفه‌ای برای کشورهای استبدادی که تحت تحریم‌های غربی هستند، ارائه دهد. موفقیت تهران در صادرات پهپاد‌ها به مناطق درگیر در جنگ، مانند اتیوپی و سودان، نشان‌دهنده نفوذ فزاینده آن از طریق همکاری‌های نظامی است.
منافع استراتژیک و پیامدها
تعامل تازه ایران با الجزایر و تونس نشان‌دهنده تلاش‌های آن برای مقابله با انزوای بین‌المللی و گسترش نفوذ خود به سمت غرب، فراتر از خاورمیانه است. پس از وقایع ۷ اکتبر، موقعیت منطقه‌ای ایران به دلیل مشکلات در غزه، لبنان و سوریه تضعیف شده است. در این زمینه، مغرب ممکن است فرصتی برای بازتنظیم دیپلماتیک فراهم کند، به‌طوری که جمهوری اسلامی بتواند ائتلاف‌های خود را متنوع کند و موقعیت استراتژیک خود را در چشم‌انداز جغرافیای سیاسی در حال تغییر بازسازی نماید.
از نظر دیپلماتیک، ایران از سیاست دیرینه بی‌طرفی الجزایر و رویکرد عملی تونس در امور خارجی بهره‌مند می‌شود. این مواضع به ایران اجازه می‌دهد بدون فشار به شرکای خود برای وارد شدن به ائتلاف‌های تفرقه‌انگیز، در تعامل باشد.
از نظر اقتصادی، ایران به دنبال دور زدن تحریم‌ها و دسترسی به بازارهای جدید است. الجزایر با منابع انرژی وسیع خود فرصت‌های همکاری اقتصادی را ارائه می‌دهد. در جریان سفر رئیسی به الجزایر در مارس ۲۰۲۴، توافق‌نامه‌هایی در حوزه‌های گاز، انرژی و فناوری برای تقویت تجارت و سرمایه‌گذاری‌ها امضا شد. این اهداف فراتر از هیدروکربن‌ها است و تجارت غیرنفتی از ۲۰۲۳ روند امیدوارکننده‌ای را نشان داده است. به همین ترتیب، تونس نیز متعهد به احیای روابط اقتصادی خود با ایران است، زیرا هر دو کشور به تازگی فرصت‌هایی برای گسترش روابط تجاری و ابتکارات مشترک کشف کرده‌اند.
محدودیت‌ها، نه فقط فرصت‌ها
با وجود منافع مشترک، تردید‌هایی در مورد دامنه بلندمدت روابط ایران با این کشورهای مغرب وجود دارد. شکاف‌های تاریخی، تفاوت‌های ایدئولوژیک و ظرفیت محدود اقتصادی تهران موانع قابل توجهی برای روابط عمیق‌تر ایران و الجزایر هستند. از منظر اقتصادی، روابط آنها عمدتاً نمادین باقی مانده است، زیرا ظرفیت محدود تهران برای ارائه سرمایه‌گذاری‌ها یا حجم‌های قابل توجه تجاری، توانایی آن برای تبدیل این شراکت به همکاری اقتصادی ملموس را محدود می‌کند. به طور غیرمنتظره، نخبگان دیپلماتیک، اقتصادی و سیاسی الجزایر همچنان دچار اختلاف هستند، به طوری که بسیاری ترجیح می‌دهند روابط خود را با عربستان سعودی، که به عنوان شریک مؤثرتر و منابع بیشتر در نظر گرفته می‌شود، تقویت کنند.
در تونس، این کشور همچنان محتاط است، که نشان‌دهنده رویکرد عملی آن در سیاست خارجی است. تونس به خوبی می‌داند که ایران نگرانی اصلی آن یعنی اقتصاد را حل نخواهد کرد. بنابراین، گشایش به سمت تهران ممکن است به‌عنوان یک حرکت محاسباتی برای استفاده از روابط احتمالی ایرانی در مذاکرات با شرکای غربی و خلیج فارس دیده شود.
فروپاشی رژیم اسد همچنین ممکن است پیامدهای وسیع‌تری داشته باشد. همانطور که شاران گریوال، پژوهشگر ارشد در بروکینگز، اشاره می‌کند، «عدم توانایی یا عدم تمایل ایران به کمک به متحد قوی خود، اسد، در بحرانی‌ترین لحظه‌اش ممکن است از هیجان‌ها برای پیوستن به ایران بکاهد». با این حال، واکنش‌های محتاطانه از هر دو پایتخت نسبت به رویداد‌های سوریه نشان می‌دهد که منطق پشت این نزدیکی تدریجی همچنان برقرار است: تلاش برای تنوع بخشیدن به ائتلاف‌ها در دنیای فزاینده چندقطبی برای بهبود موقعیت خود و تقویت روابط اقتصادی.
- نویسنده: اقتصاد آنلاین
