روز جهانی خاک در سیستان و بلوچستان معنایی فراتر از یک مناسبت محیطزیستی دارد؛ استانی که با فرسایش بادی، خشکسالی، شوری خاک و کاهش پوشش گیاهی دستوپنجه نرم میکند و اکنون بیش از هر زمان دیگر به مدیریت علمی و مشارکت محلی برای نجات خاک نیاز دارد.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از زاهدان، روز جهانی خاک بهعنوان فرصتی جهانی برای یادآوری نقش حیاتی خاک در امنیت غذایی، تنوع زیستی و تابآوری اقلیمی مطرح است؛ در استان سیستان و بلوچستان این پیام بهعلت چالشهای خاص خاک و آب معنا و فوریت بیشتری پیدا میکند.
اهمیت خاک در این استان را نمیتوان جدا از مدیریت منابع آبی دید. رویدادها و برنامههایی که به مناسبت روز جهانی خاک در نقاط مختلف کشور برگزار میشوند، از جمله برنامههایی که برای سیستان و بلوچستان مطرح است، نشان میدهد نهادهای محلی نیز به ضرورت محافظت از خاک پی بردهاند و تلاشهایی برای آگاهیرسانی و تقویت ظرفیت کارشناسان محلی صورت میگیرد.
یکی از شاخصههای اقلیمی سیستان و بلوچستان، حضور بادهای شدید و موسوم به «بادهای ۱۲۰ روزه» است که در فصل گرم سنجیده میشوند و موجب فرسایش بادی خاک، انتقال شن و ماسه و کاهش تهنشینی رسوبات زراعی میشوند؛ این پدیده باعث شده نگهداری پوشش خاکی و حفظ رطوبت سطحی دشوارتر شود و برنامهریزی برای تثبیت خاک و حفاظت از اراضی کشاورزی اولویت یابد.
کسری منابع آبی و خشکسالیهای پیدرپی تأثیر عمیقی بر ساختار و باروری خاکهای منطقه گذاشتهاند؛ نمونه بارز این روند، خشک شدن تالابهای هامون است که طی دهههای گذشته از یک اکوسیستم زنده به مناطقی با خاکهای شور و کمبهره تبدیل شده و معیشت جوامع محلی و کیفیت خاکهای ساحلی را بهطور جدی تهدید کرده است.
تحقیقات علمی اخیر با استفاده از سنجش از دور و شاخصهای خشکسالی نشان میدهد الگوهای کمآبی و نوسانات پوشش گیاهی در استان قابل رصد و تحلیل است؛ این دادهها میتوانند مبنای طراحی اقدامات هدفمند برای بازسازی خاک، مدیریت چرای دام و بهینهسازی الگوی کشت بر اساس ملاحظات محلی قرار گیرند.
به علت اقلیم گرم و خشک در برخی بخشهای استان، دماهای بسیار بالا در تابستان و تبخیر شدید، تجمع نمک در لایههای سطحی خاک(شوری خاک) و کاهش حاصلخیزی مشاهده میشود؛ این فرآیندها در کنار بهرهبرداری نامناسب از منابع آب زیرزمینی، چرای بیرویه و تخریب پوشش گیاهی، ریسک بیابانزایی را افزایش میدهند.
پیام روز جهانی خاک برای سیستان و بلوچستان باید تمرکز بر راهکارهای محلیسازی شده باشد؛ از جمله احیای پوشش گیاهی بومی مقاوم به خشکی، توسعه شخمزداییهای حفاظتی، کشت پوشش گیاهی زمستانه برای تثبیت خاک و استفاده از روشهای آبیاری کممصرف و جانشینهای مناسب برای کاهش شوری خاک.
تحکیم ظرفیت نهادهای محلی مانند جهاد کشاورزی، منابع طبیعی، دانشگاهها و شوراهای محلی، برای پایش خاک، ثبت پایگاه دادههای خاکشناسی و اجرای طرحهای مشارکتی حفاظت خاک ضروری است؛ مشارکت جوامع بومی در طراحی و اجرای راهحلها تضمینکننده ماندگاری نتایج است.
تجارب بینالمللی و ابزارهای نوین مثل مانیتورینگ ماهوارهای، سامانههای هشدار فرسایش بادی و مدیریت یکپارچه ذخیرهسازی آب باران میتوانند بهسرعت قابل تطبیق با شرایط محلی شوند؛ اما انتقال دانش باید همراه با آموزش کشاورزان و بهرهبرداران باشد تا فناوریها واقعاً تأثیرگذار شوند.
اگرچه چالشها گستردهاند، روز جهانی خاک فرصتی است تا سیاستگذاران محلی و ملی به سرمایهگذاری در بازیابی خاک و مدیریت پایدار منابع طبیعی نگاه تازهای بیندازند؛ بازگرداندن خاکهای از دسترفته و تقویت تابآوری اقلیمی استان، نیازمند تدابیر علمی، مشارکتی و بلندمدت است؛ اقدامی که هم برای امنیت غذایی و هم برای حفظ تاریخ و فرهنگ زیستی منطقه حیاتی است.
در همین راستا خبرنگار تسنیم همزمان با روز جهانی خاک(۱۴ آذرماه) سراغ سعید ملاشاهی معاون آبخیزداری ادارهکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سیستان و بلوچستان رفته تا گفتوگویی با وی ترتیب دهد.
تسنیم: با توجه به فرارسیدن روز جهانی خاک، اهمیت این روز برای استان سیستان و بلوچستان چیست؟
ملاشاهی: سیستان و بلوچستان به دلیل اقلیم خشک، پراکنش نامتوازن بارش، وزش بادهای شدید و وجود اراضی شیبدار، یکی از حساسترین استانها از نظر فرسایش خاک است. روز جهانی خاک برای ما یادآور این واقعیت است که امنیت غذایی، پایداری روستاها، و ادامه حیات کشاورزی و دامداری در استان مستقیماً به حفظ خاک و مدیریت درست آبخیزها وابسته است.
فرسایش خاک به عنوان یکی از چالشهای اساسی زیستمحیطی در مناطق خشک و نیمهخشک ایران، با الگوهای متنوع و پیچیدهای ظاهر میشود. استان سیستان و بلوچستان به دلیل گستردگی جغرافیایی، تنوع اقلیمی، مرزی بودن و فشارهای انسانی، یکی از کانونهای اصلی فرسایش کشور به شمار میرود
در دهه اخیر، تغییرات اقلیمی، افزایش فراوانی بادهای شدید، کاهش ورودی آب به تالاب هامون و رخداد بارندگیهای لحظهای موجب شده است که دو نوع فرسایش بادی و خندقی در این استان به صورت همزمان و شدید رخ دهد.
در چنین شرایطی، روشهای سنتی مطالعه فرسایش دیگر پاسخگوی نیازهای مدیریتی نیستند و لازم است مجموعهای از ابزارهای فناورانه، دادهمحور و مبتنی بر مدلهای هوشمند در دستور کار قرار گیرد.
تسنیم: وضعیت فرسایش در استان سیستان و بلوچستان چگونه است؟
ملاشاهی: وضعیت فرسایش در استان سیستان و بلوچستان شامل دو بخش فرسایش بادی در منطقه سیستان واقع در شمال استان و فرسایش خندقی(گالی) در محدوده شهرستان دشتیاری واقع در جنوب استان است.
فرسایش بادی شمال استان: شمال استان سیستان تحت تأثیر بادهای ۱۲۰ روزه قرار دارد که در سالهای اخیر دوره وزش آن تا ۱۶۰ روز گسترش یافته است. خشک شدن تالاب هامون منجر به تشکیل کانونهای جدید تولید گردوغبار و آشکار شدن لایههای رسی- نمکی بستر تالاب و افزایش نرخ حرکت ماسه شده و میزان فرسایش بادی را چند برابر کرده است.
فرسایش خندقی(گالی) در دشتیاری: در جنوب استان وجود رسوبات لس، شیبهای ملایم، نفوذپذیری پایین و بارندگیهای شدید سبب شده است که پدیده فرسایش خندقی بهشدت گسترش یابد. رشد عمقی و جانبی گالیها تهدیدی جدی برای زیرساختهای روستایی، اراضی کشاورزی و منابع آب سطحی محسوب میشود.
تسنیم: مهمترین اقدامات آبخیزداری استان چیست؟
ملاشاهی: مهمترین اقدامات آبخیزداری شامل اجرای ۳۳ هزار سازه میکانیکی، خشکه چین، گابیون، بیولوژیک، بیومکانیک و عملیاتهای خاکی، خاکی تراکمی و سنگ و ملاتی بوده که باعث کنترل سیلاب و رسوب، تغذیه سفرههای زیززمینی و حفاظت خاک شده است و در سالهای اخیر در حوزه شهرستانهای دشتیاری، چابهار، کنارک، سراوان، فنوج، نیکشهر، دلگان و حاشیه هامون اجرای این طرحها توانسته هم از خاک محافظت کند و هم ریزگردها را کاهش دهد.
تسنیم: نقش مردم محلی در حفاظت از خاک استان چیست و چگونه میتوان همراهی آنان را تقویت کرد؟
ملاشاهی: مشارکت مردم در سیستان و بلوچستان همیشه تحسینبرانگیز بوده و ما به آن تکیه داریم. حفاظت از پوشش گیاهی، مدیریت صحیح چرای دام، جلوگیری از تخریب مراتع، و مشارکت در پخش سیلاب و کاشت نهال تنها با حضور مردم نتیجه میدهد. ما در سال جاری روی برنامههای ترویجی، آموزشهای محلی و استفاده از ظرفیت شوراهای روستایی و معتمدان برای تقویت این مشارکت تمرکز کردهایم.
تسنیم: با توجه به توضیحات ارائه شده در خصوص موضوع فرسایش خاک در سیستان و بلوچستان، برای رصد روند فرسایش در استان چه برنامهای دارید؟
ملاشاهی: حرکت به سوی علم و فناوری ضرورت امروز مدیریت خاک در استان است. برای نخستین بار ما در سیستان و بلوچستان در حال ایجاد زیرساختهایی هستیم که بتواند تصویر واقعی از روند فرسایش در اختیار ما بگذارد. این اقدامات شامل:
- پایش سری زمانی تصاویر ماهوارهای برای شناسایی کانونهای ریزگرد،
- استفاده از پهپاد و اسکن لیزری برای اندازهگیری نرخ رشد گالیها در دشتیاری،
- بررسی حرکت تپههای ماسهای با تصاویر باکیفیت بالا،
- و حتی شبیهسازی رفتار باد و آب در مدلهای دینامیکی برای ارزیابی اقدامات کنترل ریزگرد
این مسیر نشان میدهد که مدیریت خاک امروز دیگر یک کار سنتی نیست؛ بلکه یک فرآیند علمی، فناورانه و دادهمحور است.
تسنیم: سخن پایانی شما؟
ملاشاهی: خاک حاصلخیزی که از دست میرود، بهراحتی بازنمیگردد. در استانی مثل سیستان و بلوچستان که هر ذره خاک ارزشمند است، وظیفه همه ماست که در حفظ آن بکوشیم. امیدوارم با ادامه پروژههای آبخیزداری، همکاری مردم، و توجه بیشتر دستگاهها، بتوانیم آیندهای پایدار و امن برای فرزندان این سرزمین بسازیم. روز جهانی خاک یادآوری میکند که زمین بدون خاک سالم، آیندهای نخواهد داشت.
انتهای پیام/
- نویسنده: تسنیم tasnimnews
