سال ۱۴۰۲ در یکی از جلسات گردهمایی افق فردا بحث کیفیت بخشی در آموزش و پرورش به نقش فراروایتها در افت تحصیلی دانش آموزان اشاره کردم بدلیل آماده نبودن فضای گفتگو تنها واکنش، خنده هایی بود که به واژه فراروایت شد و ذهن برخی از دوستان را معطوف ملا و منبر برد.
یکسال و اندی بعد پس از پژوهشی که در یک موسسه مطالعاتی منتشر شد و پرونده افق ۲۰ ساله ۱۴۰۴ بدون رسیدن به قله بسته شد با حضور دانشجویان درس جامعه شناسی به تحلیل موضوع پرداختیم.
در ابتدا برای تثبیت معنایی موضوع به نظریه مهم ژان فرانسوا لیوتار را در خصوص ناکارآمدی فراروایتها اشاره نمودم به اینکه منظور از فراروایت چیست؟ آیا برنامه درس ملی، سند تحول بنیادین، آرمانگرایی حیا ت طیبه ما و حیاط مومنانه غرب فراروایت است؟ و سپس به اینکه ما در آموزش و پرورش چه فراروایتهایی در افق ۱۴۰۴ تعریف کردیم که نه تنها باعث پیشرفت و فتح قله نشدیم بلکه سقوط آزاد هم داشتیم.
اما فراروایت…
فراروایت چیست؟
فراروایتها داستان‌های کلان و فراگیری هستند که سعی می‌کنند تاریخ، فرهنگ و دانش بشری را در قالب یک روایت منسجم و معنادار توضیح دهند. این روایت‌ها اغلب بر مبنای ایدئولوژی‌ها، فلسفه‌ها یا ادیان شکل می‌گیرند و ادعا می‌کنند که حقیقت نهایی را در اختیار دارند. نمونه‌هایی از فراروایتها عبارتند از:
پیشرفت: این ایده که تاریخ بشر به طور خطی به سمت پیشرفت و بهبود حرکت می‌کند.
آزادسازی: این ایده که هدف غایی تاریخ، رهایی انسان از ستم و استثمار است.
عقلانیت: این ایده که عقل و علم می‌توانند تمام مشکلات بشر را حل کنند.
چرا لیوتار با فراروایتها مخالف است؟
لیوتار معتقد است که فراروایتها به دلایل زیر دیگر قابل دفاع نیستند:
تجربه تاریخی: قرن بیستم شاهد فجایعی مانند جنگ‌های جهانی، هولوکاست و استالینیسم بود که نشان دادند فراروایتها نه تنها نمی‌توانند از وقوع چنین حوادثی جلوگیری کنند، بلکه حتی ممکن است به آنها دامن بزنند.
تکثرگرایی: جامعه‌ی پست‌مدرن با تکثر و تنوع دیدگاه‌ها و ارزش‌ها مشخص می‌شود. هیچ فراروایتی نمی‌تواند ادعا کند که نماینده‌ی تمام این دیدگاه‌ها است.
زبان: لیوتار معتقد است که زبان ابزاری محدود و ناکافی برای بیان حقیقت نهایی است. هر فراروایتی ناگزیر تصویری ناقص و تحریف‌شده از واقعیت ارائه می‌دهد.
به جای فراروایتها چه چیزی؟
لیوتار به جای فراروایتها، از «روایت‌های کوچک» (petits récits) یا «بازی‌های زبانی» (jeux de langage) دفاع می‌کند. این روایت‌ها و بازی‌ها محدود، محلی و موقتی هستند و ادعای ارائه حقیقت نهایی را ندارند. آنها به جای تلاش برای ایجاد یک نظام منسجم و فراگیر، بر تفاوت، تکثر و عدم قطعیت تأکید می‌کنند.
به طور خلاصه، در عصر پست‌مدرن، فراروایتها دیگر نمی‌توانند به عنوان راهنما و مبنای عمل مورد استفاده قرار گیرند. به جای آنها، باید به روایت‌های کوچک و محلی توجه کرد که به تنوع و تکثر دیدگاه‌ها احترام می‌گذارند.
* پژوهشگر وتحلیلگر مسائل ایران
- نویسنده: خبرآنلاین
